Zazaki

Wikipediya ra, ensiklopediya xosere

Zazana
Zazana
Zazakiyê Zımey, Zazakiyo Mıyanên/Wertên, Zazakiyê Veroci
Zazakiyê Zımey, Zazakiyo Mıyanên/Wertên, Zazakiyê Veroci

Zazaki zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyo zımeo rocawano (cenubo ğerb), yanê zıwananê Farski, Gilaki, Kurdki, Beluçki, Goranki, Sengserki, Mazenderani, Talışi ra nezdiyo. Mıntıqa Mezopotamya zımey u Anadoliye de texminen 3-4 milyon merdumi (mordemi) Zazaki qısey kenê (qali kenê). Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyino. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey (şımalê) İrani mıntıqa Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra ki Partki u zıwanê Ewısta (Avesta) ra nezdiyo.

Tedeyi

[bıvurne] Weziyetê Zazaki

Heta roca ewroêne Zazaki resmi nêbi, tek tenya be qısey-kerdene ra ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo rınd pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u ğezna xo dewletiya. Heto jew ra ke tarix de elifbey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte hama çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumhuriyetê Tırkiya ra dıme namey "Tırk-kerdene" ra dewleta zordeste no zıwan men kerd, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınüso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs. Halbıke heqa insania tewr tabiya ke zıwanê xo qısey bıkero, pê bınüso, qezetey u kıtaban veco, ey raver bero.

Nezdiyê se (100) serro ke Zazaki ilm de zıwanê do xoser qebül beno, labelê xebera alemi nae ra xeylê zeman çınê biye. Na raştiye nê vist serranê peyênan de veciyê meydan. Roştberan u nuskaran çıqa ke pêserokan u kıtabanê xo de na arde zıwan, zafeteni welat de hona nêzanenê; taê ki çımanê xo nanê werê.

Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna televizyon de tek teyna Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqa ke qısey biyêne ki, siyaseta dewleta zıwani kewti biye kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdayne, cı nêmusnayne (nêmotêne). Dewlete seba ke inkar bıkero, poltika "lehçe"y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şive, kamiya (huwiyetê) şari kerd "kamiya bıni" (alt-kimlik) ke salê şar xo ro megıno, xo ra düri kewo, zıwan u zagon (kultur) u kamiya xo rê xam bo. Heyf ke hona ewro ki taê politika "lehçe"y dıme raê, cı ra nêvısiyenê. Peyê coy insani kewti ra zıwan u kokê xo dıme, saiya raya ilmi ra nê siyasetê inkar u "lehçe"y iflas kerd.


[bıvurne] Mabênê Zıwananê İrankiyan de caê Zazaki

Zıwanzanaoğê iranistan ra gore Zazaki miyanê /wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.

  • İrankiyê Zımey Rocawani   (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
    • Medki : Medki † (İrankiyo khan)
    • Partki : Partki: † (İrankiyo miyanên /wertên)
    • Xezerki
      • Gileki, Mazenderanki : Gileki (1,3 Mio), Mazenderanki (2,2 milyon), Gurganki †
      • Semnanki : Semnanki, Sengserki, Sorxeki, Lasgerdki (pêro pia 50 hezar)
      • Talışki : Talışki (1 milyon)
      • Azerki : Azerkiyê İrani ("Tatkiyê Veroci") (220 hezar)
    • Kurdki-İrankiyê merkezi
      • Kurdki
        • Kurmancki (Kırdaski) (Kurdkiyê zımeyi) (10 milyon)
        • Soranki (Kurdkiyê merkezi) (4 milyon)
        • Kelhurki (Kurdkiyê veroci) (3 milyon)
      • İrankiyê Merkezi : Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
    • Gurgani (Hyrkan)
      • Zazaki (Kırmancki, Dımılki, "Zonê Ma, So-Bê") (2-3 milyon)
        • Zazakiyê zımeyi
        • Zazakiyê merkezi
        • Zazakiyê veroci
      • Goranki (Bacelanki, Şebaki, Hewramki, Sarlki uêb.) (400-500 hezar)
      • Beluçki
      • Sengseri

[bıvurne] Diyalektê Zazaki

Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:

Ê Lıcê, Erğeni, Qulp, Maden merdum şeno mabênê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Feki zey Modki, Sarız u Aqseraiye (Aksaray) ki fekê kıştê (kalekê), nê mabênê merkez u veroci de manenê.

[bıvurne] Alfabey Zazaki

Alfabey Zazaki de 32 herfi estê.

Herfê gırdi:

A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

Herfê qıci:

a b c ç d e ê f g ğ h ı i j k l m n o p q r s ş t u ü v w x y z

Herfê vengıni (8):

a e ê ı i o u ü

Herfê bêvengi (24):

b c ç d f g ğ h j k l m n p q r s ş t v w x y z

[bıvurne] Wendışê herfan be nımuneyê çekuyan

herfe wendış [IPA] Zazaki Tırki İngilizki Almanki İspanyolki
a a [α] asmên gök sky Himmel cielo
b be [b] bıze keçi she-goat Ziege cabra
c ce [dz / dj] cemed buz ice Eis hielo
ç çe [ts / tsh] çê (keye) ev house Haus casa
d de [d] dare ağaç tree Baum árbol
e e [ε] ez ben I ich yo
ê ê [e] dês duvar wall Wand, Mauer pared
f fe [f] fek ağız mouth Mund boca
g ge [g] gırs (gırd) büyük big groß grande
ğ ğe [gh] ğezale ceylan gazelle Gazelle gacela
h he [h] hak yumurta egg Ei huevo
ı ı [ə] bırr orman forest Wald bosque
i i [i] isot biber pepper Paprika pimiento
j je [zh] jên (zên) eyer saddle Sattel silla
k ke [k] koli odun firewood Feuerholz leña
l le [l] lew dudak lip Lippe labio
m me [m] mast yoğurt yogurt Joghurt yogur
n ne [n] name ad name Name nombre
o o [o] oğır uğur good omen gutes Vorzeichen buena suerte
p pe [p] porr saç hair Haar pelo
q qe [q] qatır katır mule Maultier mulo
r re [r] ri yüz face Gesicht cara
s se [s] sole tuz salt Salz sal
ş şe [sh] şêr aslan lion Löwe león
t te [t] sen you du tu
u u [u] ustıne sütun column Säule columna
ü ü [ü] dü (du) duman smoke Rauch humo
v ve [v] vewre (vore) kar snow Schnee nieve
w we [w] ware yayla tableland Sommerweide meseta
x xe [kh] xal dayı uncle (paternal) Onkel (väterlicherseits) tío
y ye [y] yene (êne) Cuma Friday Freitag Viernes
z ze [z] zıwan (zon) dil; lisan tongue; language Zunge; Sprache lenguaje

[bıvurne] Alfabe ra qêri vengê bini

Zazakiyê zımey de:

çh kh ph th rr

Zazakiyê veroci de:

(´[´a ´e]) ´h ´l ´s ´t û

[bıvurne] Ferqê vengan /herfan

a o
asmên oğır


b p ph
ban porr phan


c ç çh
cem çım çhem (ro[y], la)


d t th ´t
dü (du) tüye (tuye) thüye (kund) ´teyr (theyr)


e ê
des dês


f v w
fek vewre (vore) ware


g k kh q
galık kal khal[ık] qal


ğ h ´h x y
ğele hal ´hal xal yene


ı i
bın bin


j ş
jên (zên) şêr


l ´l
lınge ´lınci


m n
mar nan


r rr
sere (sare) serre


s ´s z
sole ´si (kemere) zıme


u ü û
ustıne lüye (luye) ´lûr (merreo gırd)

[bıvurne] Merdumê İlmê Zıwanê Zazaan

  • Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[3].
  • Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,[4].
  • Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" Frankfurt University,[5].
  • Gajewski, Jon. (2003) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[6].
  • Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology,[7].
  • Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona,[8].
  • Iremet, Faruk. (1996) "The difference between Zaza, Kurdish and Turkish" Stockholm, Sweden,[9].

[bıvurne] Bewnı / Qayt Ke

[bıvurne] Çımey


Zıwanê İranki
Zıwanê İranki

Beluçki • Bextiyarki • Darki • Ewıstki†• Farski • Gileki • Goranki • Gurganki†• Herzendki • Kurdki • Larsgerdki • Lurki • Mazenderanki • Medki†• Mukrki • Ormurki • Osetki • Partki†• Paştuki • Pehlewki†• Qumzerki • Semnanki • Sengserki • Soranki • Sorxeki • Taciki • Talışki • Tatki • Yeğnobki • Zazaki