Gaeilge na Mumhan

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Is í Gaeilge na Mumhan canúint dheisceartach na Gaeilge. Labhraítear canúintí den chineál seo i gCiarraí (go h-áirithe i Gaeltacht Corca Dhuibhne), i gCúil Aodha, in Oileán Chléire agus i nGaeltacht na Rinne. Bhí an-ról ag Gaeilge na Mumhan i bhforbairt na litríochta nua-aimseartha Gaeilge, cé go bhfuil sí ar an gcanúint is lú cainteoirí dúchais inniu. Sa chanúint seo a scríobhadh an chéad úrscéal nua-aoiseach Gaeilge, is é sin, Séadna leis an Athair Peadar Ua Laoghaire, chomh maith leis na clasaicigh Bhlascaodacha, Peig le Peig Sayers, An tOileánach le Tomás Ó Criomhthain, agus Fiche Blian ag Fás le Muiris Ó Súilleabháin.

Clár ábhair

[athraigh] Saintréithe Gaeilge na Mumhan

Is féidir difríochtaí a aithint idir na mionchanúintí Muimhneacha féin, ach seo iad na saintréithe is suntasaí atá ag baint leo:

  • Cuirtear an bhéim ar an nguta fada, fiú nuair nach é an chéad ghuta san fhocal é.
  • Fuaimnítear an -igh/-idh i ndeireadh an fhocail mar a bheadh -ig ann
  • Coinnítear an chuid is mó d'fhoirmeacha táite na mbriathar: chaitheas in áit chaith mé, duartdúrt in áit dúirt mé, chonac in áit chonaic mé, caithfeam in áit caithfidh muid
  • Úsáidtear go, agus araile in áit gur, níor mar mhíreanna briathartha fiú más briathar rialta atá i gceist: ní chaitheas in áit níor chaith mé. Nós gnáthchainte é seo nach bhfeictear go minic sa scríbhneoireacht.
  • Séimhítear sm-: do shmaoiníos in áit smaoinigh mé.
  • Úsáidtear na foirmeacha neamhspleácha de na briathra fiú nuair a bheifeá ag súil leis na foirmeacha spleácha: go ngeibheann in áit go bhfaigheann, ní chonacníor chonac in áit ní fhaca mé

[athraigh] Na Briathra Rialta i nGaeilge na Mumhan

[athraigh] An Aimsir Láithreach

  • caithim
  • caitheann tú
  • caitheann sé, sí
  • caithimid
  • caitheann sibh
  • caithid, caithid siad
  • caitear
  • osclaím
  • osclaíonn tú
  • osclaíonn sé, sí
  • osclaímid
  • osclaíonn sibh
  • osclaíd, osclaíd siad
  • osclaítear

[athraigh] An Aimsir Fháistineach

  • caithfead
  • caithfir
  • caithfidh sé, sí
  • caithfeam
  • caithfidh sibh
  • caithfid, caithfid siad
  • caithfear
  • osclód
  • osclóir
  • osclóidh sé, sí
  • osclóm
  • osclóidh sibh
  • osclóid, osclóid siad
  • osclófar

[athraigh] An Modh Coinníollach

Cloistear an do roimh na consain féin go minic i nGaeilge na Mumhan. Go praiticiúil, áfach, is mar dh- a fhuaimnítear é roimh na gutaí, is é sin, b'fhearr, abair, d'osclóinn a litriú mar dh'osclóinn leis an bhfíorfhuaimniú a chur in iúl - rud a dhéantar freisin i bhfoilsiúcháin bhéaloidis ina bhfuiltear ag déanamh dlúthaithris ar an gcanúint.

  • do chaithfinn
  • do chaithfeá
  • do chaithfeadh sé
  • do chaithfimis
  • do chaithfeadh sibh
  • do chaithfidís
  • do chaithfí
  • d'osclóinn
  • d'osclófá
  • d'osclódh sé
  • d'osclóimis
  • d'osclódh sibh
  • d'osclóidís
  • d'osclófaí

[athraigh] An Aimsir Chaite

  • do chaitheas
  • do chaithis
  • do chaith sé, sí
  • do chaitheamar, do chaitheamair
  • do chaitheabhair - tá sé ag brath ar an bhfochanúint áitiúil cé acu a fhuaimnítear an iarmhír seo -abhair mar -úir nó mar -avair.
  • do chaitheadar
  • do caitheadh (déantar "chaitheadh" de i gcanúint na Rinne, áfach). Is mar -ch nó mar -g a fhuaimnítear an iarmhír sin -adh san fhoirm seo, agus ní mar -ú, mar a dhéantar sna canúintí níos faide thuaidh.
  • d'osclaíos
  • d'osclaís
  • d'oscail sé, sí
  • d'osclaíomar, d'osclaíomair
  • d'osclaíobhair
  • d'osclaíodar
  • do hosclaíodh

Tabhair faoi deara arís gur gnáth dh'osclaíos, dh'osclaís agus araile a dhéanamh de sa chaint. Le fírinne d'fheicfeá leithéidí do dh'oscail, do dh'éirigh sna díolamaí béaloidis ina ndéantar aithris chruinn ar fhíorfhuaimniú na canúna.

[athraigh] An Aimsir Ghnáthchaite

  • do chaithinn
  • do chaiteá
  • do chaitheadh sé, sí
  • do chaithimis
  • do chaitheadh sibh
  • do chaithidís
  • do chaití (i nGaeilge Chorcaí - i nGaeilge Chléire, ar a laghad - d'fhágfaí an fhoirm seo gan séimhiú faoi thionchar shaorbhriathar na haimsire caite)
  • d'osclaínn
  • d'osclaíteá
  • d'osclaíodh sé, sí
  • d'osclaímis
  • d'osclaíodh sibh
  • d'osclaídís
  • d'osclaítí

[athraigh] Liosta focal

Is follasach go dtagann an chuid is mó de na focail as Gaeilge Chiarraí, ós í an chanúint is tábhachtaí sa Mhumhain.

  • briocast bricfeásta
  • fachta, fálta faighte. Fachta is mó a chloisfeá i gCiarraí.
  • fliuchadh: is minic a chloisfeá fliuchadh sa chiall "fiuchadh", is é sin, uisce a chur ar fliuchadh sa chiall "uisce a chur ar fiuchadh, uisce a chur ar gal"
  • fodhuine corrdhuine
  • gadhar madra
  • ganntar gá, call, riachtanas - is dócha gur meascán é seo as gátar ("in am an ghátair") agus as gann. An rud a bhfuil ganntar leis, is rud é a bhfuil gá leis. Sa chiall ganntanas is gnách an focal gannchúis a úsáid.
  • leásaí leisciúil
  • MeiriceAimeirice (béim ar an dara siolla) a deirtear i gCúige Mumhan, in áit Meiriceá
  • mótar carr, gluaisteán
  • nath a chuirtear i rud, nuair a chuirtear sonrú ann - is é sin, nuair a thugtar faoi deara é
  • nótáilte (déantar nótáltanótáltha de sa chanúint): chloisfeá an focal seo mar aidiacht mholta ghinearálta - "an-mhaith, an-deas, ar fheabhas, thar barr" - i nGaeilge na Mumhan
  • oiriúnú feiliúint, oiriúint, fóirithint. An chulaith éadaigh a oiriúnaíonn thú, níl sí rómhaith ná róbheag agat. Is mar riúnú a fhuaimnítear an briathar seo. Feileann sé duit, oireann sé duitfóireann sé duit a déarfaí sna canúintí eile, ach is é an cuspóir díreach, seachas an réimír do, a úsáidtear leis an mbriathar seo oiriúnú - i nGaeilge na Mumhan. - Sa Ghaeilge liteartha, d'fhéicfeá an briathar oiriúnú - rud a oiriúnú do rud eile, nó do dhuine - sa chiall rud a chur in oiriúint do rud eile, rud a dhéanamh oiriúnach do rud eile.
  • réans srianta (sa bhunchiall, is é sin, ag tagairt do na srianta a chuirfeá ar chapall; focal Béarla - reins - é seo gan amhras, ach tá sé seanbhunaithe sa chanúint)
  • saghas sórt, cineál
  • saoráideach furasta, go háirithe ag tagairt do rudaí a bheadh ar fáil go bog
  • scailéathan áibhéil
  • slí: is minic a chloisfeá sa chiall "spás" é
  • sóinseáil, seoinseáil briseadh airgid; athrú aimsire
  • stóinsithe stobarnáilte, dáigh, stuacánta, dochomhairleach
  • stróinséir, stróinséarach strainséir
  • támáilte cúthail, cotúil
  • tarrac tarraingt
  • tionóisc taisme, timpiste
  • várnáil rabhadh, foláireamh
I dteangacha eile