Úrscéal

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Is iomaí sainmhíniú a thugtar ar an bhfocal úrscéal, agus is iomaí leabhar agus alt atá scríofa faoi. Maítear gur cineál nua litríochta é a tháinig chun cinn tar éis an Renaissance, le Don Quixote, a scríobh an Spáinneach Miguel de Cervantes Saavedra sa séú haois déag, agus gur bhláthaigh sé ar feadh na gcéadta bliain ó shin go háirithe sa Fhraincis, sa Rúisis, agus sa Bhéarla. Ach tá sé ráite freisin gur féidir úrscéalta a thabhairt ar leabhair ar nós an Satyricon, a scríobh comhairleoir an Impire Nero, Petronius, timpeall na bliana 61 i ndiaidh bhreith Chríost.

Is é an sainmhíniú is simplí is féidir a thabhairt ar úrscéal ná saothar ficsin ina bhfuil aontas plota agus carachtar agus é fada go leor le cur i gcló mar leabhar.

Áirítear gurb é Deoraíocht (1904) le Pádraic Ó Conaire an chéad úrscéal nua-aimseartha sa Ghaeilge, scéal faoi dheoraí Éireannach i Londain Shasana agus na heachtraí a bhain dó tar éis dó cúpla ceann dá ghéaga a chailliúint i dtimpiste. Scéal dorcha is ea é, arb iad an coimhthíos roimh an domhan agus an fhearg leis a phríomhthéamaí. Leabhar an-nua-aimseartha í a chuir tús fiúntach le litríocht chomhaimseartha na Gaeilge.

Tá siad ann a deir gurb é Séadna leis an Athair Peadar Ua Laoghaire an chéad úrscéal Gaeilge, ach le fírinne, bhí an tAthair Peadar an oiread sin i ngeimhle na scéalaíochta traidisiúnta is nár éirigh leis a leabhar a phlotáil mar ba chóir don úrscéal. Is féidir a rá gurb é seo príomhfhadhb na próslitríochta Gaeilge sa lá atá inniu féin ann.

Dhírigh cuid mhaith d'úrscéalaithe na Gaeilge ar léiriú idéalach maoithneach a thabhairt de shaol na Gaeltachta, daoine ar nós Pádraig Óg Ó Conaire, Seán Ó Ruadháin, Séamus Ó Grianna agus scríbhneoirí Gaeltachta eile. Thug scríbhneoirí eile, Piaras Béaslaí, Éamonn Mac Giolla Iasachta, agus Seán Óg Ó Caomhánach faoi nithe seachas tírghrá agus saol traidisiúnta na tuaithe a léiriú ach ba bheag an rath a bhí ar a gcuid iarrachtaí agus is beag duine a léann a saothar anois.

Carachtair gan doimhneacht a bhfuil a saol faoi thionchar na bpisreog, na dtairngreachtaí agus an tseanchais a bhí i scéalta Shéamais Uí Ghrianna an chuid is mó. San úrscéal is fearr a scríobh sé, Bean Ruadh de Dhálach (1966) tá carachtar mná a bhriseann leis an dúchas agus a théann a bealach féin, duine neamhspleách láidir atá breá ábalta seasamh in aghaidh choinbhinsin a comhluadair. B'é deartháir Shéamais, Seosamh Mac Grianna, áfach an té a scríobh an saothar ba mhó indibhidiúlachta i lár na haoise seo caite, agus é go mór faoi thionchar Phádaic Uí Chonaire. Is é An Druma Mór, a tháinig ar pár sa bhliain 1934 ach nár foilsíodh go dtí 1969, an t-úrscéal is tábhachtaí ó pheann Sheosaimh, léargas ar bhaile beag tuaithe ag dul i ngleic leis na hathraithe polaitiúla agus cultúrtha a tháinig le gluaiseacht na saoirse, le carachtair réadúla a nochtann a laige agus a neart.

Tháinig Máirtín Ó Cadhain chun cinn mar scríbhneoir i ndeireadh na 1930idí, agus áirítear a úrscéal Cré na Cille ar an saothar próis is cumasaí a scríobhadh sa Ghaeilge lena linn. Úrscéal is ea é a thugann léargas ar theannais shóisialta na Gaeltachta trína gcur á gcardáil ag marbháin na reilige, agus iad ag cur is ag cúiteamh go deo na ndeor faoin saol a bhí acu sula bhfuair siad bás. Chuirfeadh sé an chuid is fearr de litríocht Mheiriceá Theas i gcuimhne duit. Is féidir cuid de na scéalta fada leis a foilsíodh i gcnuasaigh ghearrscéalta a áireamh mar úrscéalta chomh maith, go háirithe Fuíoll Fuine, eachtra fir a bhfuil a bhean díreach tar éis bás a fháil.

I measc daoine eile a scríobh úrscéalta bhí Séamus Ó Néill, a rinne iarracht saol na cathrach a léiriú ach nár éirigh leis carachtair sách domhain a chruthú, agus Tarlach Ó hUid, scríbhneoir ionraic a bhí teoranta ó thaobh teanga agus samhlaíochta. Is é an t-úrscéal is fearr le Séamus Ó Néill ná Máire Nic Artáin. Scéal grá é a thugann cur síos ar chleamhnas agus pósadh an chailín Chaitlicigh agus an bhuachalla Phrotastúnaigh i sochaí dheighilte an Tuaiscirt, agus d'fhéadfaí é a chur i gcomparáid leis na húrscéalta don aos óg a chum an scríbhneoir Albanach Joan Lingard faoi Kevin agus Sadie.

Úrscéalta domhaine machnamhacha iad Néal Maidine agus Tine Oíche(1964), agus 'An Branar gan Cur'(1979) a scríobh Breandán Ó Doibhlin. Thug Eoghan Ó Tuairisc faoin úrscéal stairiúil le 'L'Attaque', sárinsint ar eachtraí feirmeora as Maigh Eo a ghlacann páirt in Éirí Amach 1798, agus 'Dé Luain' (1966) iarracht ar an chéad lá d'Éirí Amach 1916 a athchruthú trí shruthanna machnaimh na bpríomhcharachtar.

Is é 'Fonn a Níos Fiach' (1978) an saothar is fearr de chuid Phádraig Uí Mhaoileoin, fear a scríobh 'Bríde Bhán' freisin. Scríbhneoir Gaeltachta ó Chiarraí ab ea é Pádraig, ach Gaeltacht eile ar fad a thaispeáin sé ina chuid leabhar seachas Gaeltacht Pheig agus an Oileánaigh. Bhí gaol dlúth aige leis an Oileánach, agus chuir sé an leabhar An tOileánach féin in eagar le haghaidh glúin nua léitheoirí.

Tá saothar an scríbhneora Diarmaid Ó Súilleabháin an-dúshlánach, go háirithe Caoin tú Féin (1967), An Uain Bheo (1968), Maeldún (1972) agus Lá Breá Gréine Buí (1984). Chuaigh an Súilleabhánach i ngleic leis an saol comhaimseartha agus é faoi thionchar mhórscríbhneoirí a linne san Eoraip.

Scríobh Séamas Mac Annaidh trí úrscéal comhaimseartha ina bhfuil meascán den ghreann chomhfheasach agus den dianléargas ar shaol a linne, 'Cuaifeach mo Londubh Buí' an chéad cheann agus an ceann is fearr díobh.

Scríobh Alan Titley trí úrscéal, an chéad cheann an-chasta ar fad, Meirscrí na Treibhe. Is scéal uafáis faoi chanablaigh i mBaile Átha Cliath é Stiall Fhial Feola, agus is úrscéal stairiúil é An Fear Dána.

Maidir leis na húrscéalaithe Gaeilge a chuaigh i mbun pinn le déanaí, is dócha gurb é Joe Steve Ó Neachtain an duine is tábhachtaí acu. Bhain sé amach a cháil ina scriptscríbhneoir don tsobalscéal teilifíse Ros na Rún, ach ansin, d'fhoilsigh sé cnuasach gearrscéalta (Clochmhóin) agus, ina dhiaidh sin, dhá úrscéal soléite, Scread Mhaidine agus Lámh Láidir.

[athraigh] Úrscéalaithe cáiliúla