Luimneach
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Luimneach | |
---|---|
![]() |
|
Learscáil | |
Daonra ( )
- Baile: |
|
Airde: | |
Contae: | Contae Luimnigh |
Cúige: | An Mhumhain |
Is é Luimneach an ceathrú cathair is mó in Éirinn agus an tríú cathair is mó sa Phoblacht. Tá sé suite ar bhruach na Sionnaine i gcontae Luimnigh in iar-dheisceart na tíre.
Clár ábhair |
[athraigh] Mana
Is as an Aeneid (1,12-14) mana Luimnigh "Urbs antiqua fuit [...] studiisque asperrima belli", cur síos Virgilius faoi Chartag i gcéad líne leabhar IV. Is é a mhíniú as Gaeilge ná "Bhí cathair ársa ann oilte in ealaíon an chogaidh".
[athraigh] Daonra
Tá cónaí ar tuairim is 54,000 daoine sa chathair féin ach tá beagnach 100,000 áitreabhach i mórcheantar Luimnigh. Ba Éireannaigh níos mó ná 95% dóibh suas go dtí 1995 ach, ó shin i leith, d'fhás an líon inimirceach sa chathair agus anois tá pobail ón bPolainn, ón tSín, ón Rúis, ón Liotuáin, ón Nigéir agus ó thíortha eile tar éis cur fúthu sa chathair.
Is iad ainmneacha clainne as Tuaisceart na Mumhan na sloinnte is coitianta sa chathair - m.sh. Ó Briain, Ó Riain, Mac Conmara, Mac Gearailt, Ó hAodha, Ó Gliasáin, Ó hIfearnáin, Ó hÓgáin, Ó Maoldomhnaigh - chomh maith leis na sloinni is coitianta i nDeisceart na hÉireann ar nós Ó Murchú, Ó Ceallaigh, Ó Súilleabháin, Mac Cárthaigh, de Paor, de Búrca, Ó Loinsigh agus Ó Foghlú.
Tá sloinnte ann ar nós Ó Colptha agus Ó Stóráin atá i bhfad níos coitianta i Luimneach ná in aon áit eile in Éirinn.
Síol Gaelach atá ag formhór sloinnte coitianta na cathrach (cé go bhfuil bunús Normannach ag Mac Gearailt, de Paor agus de Búrca) ach tá sloinnte de bhunús Luimnigh ann freisin a tháinig as tíortha eile sna haoise roimhe seo. Ina measc siúd, tá Price, Williams agus Llewellyn (ó saighdiúirí ón mBreatain Bheag i ngarastún na Breataine), Harold agus Peacock (ó na Lochlannaigh) agus Chawke, Bovenizer agus Shire (ó Phalaitínigh na Gearmáine a chuir fúthu i gContae Luimnigh san 18ú aois).
[athraigh] Stair
Príomhailt: Stair Luimnigh
Os rud é gurb é an t-áth dheireanach trasna na Sionnaine, bhí tábhacht straitéiseach ar leith ag Luimneach i gcónaí agus bhí daoine ag cur fúthu sa suíomh in a bhfuil Luimneach ann faoi láthair ó thús stair na hÉireann. Thagair Ptolmey don áit ar thug sé Regia mar ainm uirthi. Deirtear gur bhunaigh Mainchín, éarlamh na cathrach, mainistir in aice trasnú na Sionnainne i Sparr Thumhan ag tús na 7ú aoise.
B'iad na Lochlannaigh a bhunaigh an chathair mar a thuigtear anois é timpeall na bliana 812 AD agus is as Luimneach a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a réim a leathnú amach go lár na hÉireann. I ndiaidh Cath Chluain Tarbh sa bhliain 1014, tháinig an chathair faoi thionchar na gclann Gaelacha arís. B'iad na Brianaigh an chlann ba láidre agus ba i réimeas an taoisigh Domhnall Mór Ó Briain a bhunaíodh Ardeaglais Mhuire.
Sa bhliain 1170, ghabh na Normannaigh an chathair agus tógadh Caisleán an Rí Eoin go gairid in a dhiaidh sin. Bronnadh cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain 1197 agus ba é Adam Sarvant a chéad mhéara.
D'ionsaigh Oilibhéar Cromail an chathair sa bhlian 1650. Cuireadh faoi léigear í sna blianta 1690 agus 1691 i rith an chogaidh idir Rí Uilliam Oráiste agus Rí Séamus II Sasana. Síníodh Conradh Luimní i ndiaidh an dara léigear. Gheall an conradh go mbeadh saoirse creidimh ag Caitlicigh ach briseadh é go gairid ina dhiaidh sin.
San 18ú aois, leathnaigh an chathair lasmuigh de na sean-fhallaí agus tógadh na tithe Seoirseacha i lár an bhaile nua. I ndiaidh Acht an Aontais le Sasana sa bhliain 1801, tháinig meath ar Luimneach de bharr gur cailleadh chuid mhór dá cheangail trádála le Meiriceá agus le Mór-Roinn na hEorpa. I lár an 19ú aois, chaill sí a háit mar an dara chathair is mó in Éirinn nuair a thit sí taobh thiar de Bhéal Feirste agus de Chorcaigh.
Bhí mórán cogaíocht i Luimneach agus sa cheantar máguaird i rith Cogadh na Saoirse (1919-1921) agus Cogadh Cathartha na hÉireann (1922-1923). Tháinig feabhas mór, áfach, ar chúrsaí eacnamaíochta tar éis bhunú Aerfort na Sionna mar phríomhionad taistil tras-Atlantaigh i 1948.
Mealladh isteach comhluchtaí iasachta (Meiriceánaigh, Gearmánaigh agus Sasanaigh a bhformhór) chun monarchain nua a bhunú sa chathair féin agus timpeall an aerfoirt ón mbliain 1960 go dti tús blianta na 1990í agus chabhraigh an fostaíocht sin le fás na cathrach. Cé go bhfuil líon na bhfostaithe déantúsaíochta tar éis dul i laghad ó thús na mílaoise, tá fás mór tar éis teacht ar na tionscail seirbhíseacha sa thréimhse céanna agus tá an chathair fós ag leathnú thar a teorainn isteach i gContae Luimnigh agus Contae an Chláir.
[athraigh] Suíomh
Tá Luimneach suite in iarthar na hÉireann ar bhruach na Sionnaine timpeall 210km siar ó dheas ó phríomhchathair na Poblachta - Baile Átha Cliath. Tá sí beagnach leath-bhealach idir Ghaillimh (an séú cathair is mó sa tír atá 108km ó thuaidh di) agus Corcaigh (an tríú cathair, 106km ó dheas). Tá Port Láirge (an seachtú cathair is mó sa tír), suite 125km soir ó dheas di.
Cé go bhfuil sí beagnach 100 km ón bhfarraige, tagann an taoide suas chuici trí Bhéal na Sionnaine. Tá an sean-chathair roinnte ina dhá chuid - an Baile Gallda ar Oileán an Rí agus an Baile Gaelach ó dheas de Abhainn na Mainistreach (fo-abha na Sionnaine). Ar an mbruach thuaidh den Sionainn ón mBaile Gallda, tá Sparr Thumhan.
Glaoitear an Baile Nua (nó Baile Nua an Phoirigh) ar lár na cathrach (mar atá sí anois) agus leathnaíonn an ceantar seo siar ón mBaile Gaelach. Sa 19ú aois agus sa 20ú, bunaíodh bruach-bhailte ar nós Bóthar na hInse, Cathair Daibhín, Máigh Ros, Corrbhaile, Caladh Uí Threoigh, An Cnoc Theas, Baile na Cora agus An Ráithín agus tá formhór an daonra ag cur fúthu sna ceantair sin sa lá atá inniu ann.
[athraigh] Rialtas Áitiúil
Is é Comhairle Cathrach Luimní údarás áitiúil na cathrach ach, os rud é nár leathnaíodh a theorainn ón mbliain 1950, tá cónaí ar leath daonra an mhór-chathair lasmuigh di i mbruachbhailte faoi údarás Chontae Luimní agus Chontae an Chláir. Dá bharr sin, tá líon na ndaoine a bhfuil seilbh acu ar a dtithe féin i bhfad níos ísle i gCathair Luimní ná in aon údarás áitiúil eile i bPoblacht na hÉireann.
Ba é Bárdas Luimní ainm an údaráis on a bhunú sa bhliain 1197 suas go dti 2004 nuair a d’aistríodh é i ndiaidh reachtíaodh nua na Parlaiminte náisiúnta, Dáil Éireann faoi rialtas áitiúil.
[athraigh] Baill Tofa
Toghtar 17 mball an Chomhairle gach cúig bliain. Tá an chathair roinnte i gceithre bharda le ceithre nó cúig shuíochán an cheann. Tugtar Seanóir ar an gcéad ball a thoghtar i ngach barda agus tugtar Comhairleoir ar na baill eile.
[athraigh] Cumhachtaí
Gach bliain ag deireadh mhí Mheithimh, toghann na Comhairleoirí a gcathaoirleach agus tugtar an Mhéara air. Cé gur céad saoránach na cathrach é, is beag cumhacht ar leith a bhfuil aige mar gur le Bainisteoir na Cathrach (atá ceaptha ag an rialtas náisiúnta) na cumhachtaí feidhmiúcháin.
I gcásanna áirithe, is féidir leis na Comhairleoirí cinniúintí an Bhainisteoir a dhiúltú ach, má dhiúltaíonn siad an buiséad bliantúil agus múna bhfuil a mhalairt plean acu, is féidir le Aire Chomhshaoil Dáil Éireann an Chomhairle a scaipeadh.
[athraigh] Dualgaisí
I measc dualgaisí an Chomhairle, tá pleanáil agus forbairt, trácht áitiúil, bóithre neamh-náisiúnta, leabharlanna, seirbhísí séarachais, glanú, soilsiú agus uisce, bailiú rátaí, mótorcháin agus táillí áitiúla agus tithíocht sóisialach.
[athraigh] Ailtireacht
Príomhailt: Ailtireacht Luimnigh
Maraon le cathracha eile na hÉireann, tá oidhreacht ailtireachta ar leith ag Luimneach. Ach toisc ná fuil cáil turasóireacht uirthi, níl an aithne céanna ar radharcanna Luimnigh ná mar a bhfuil ar a leithéid i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh nó i nGaillimh.
Bunaíodh Luimneach mar ionad trasnú na Sionnainne agus tá fócas na cathrach dírithe fós ar an abhann d’ainneoin gur chas sí a drom uirthi le blianta mar is gnáthach le formhór bailte na hÉireann. Ach ó blianta na 1980í, tá an béim tar éis teacht ar ais ar an abhann, go mór mór faoi thionchar Shéamuis Baróid (Jim Barrett as Béarla) a d’fhreastal mar ailtire an Bhárdais sna am agus chabhraigh tógáil Droichead na Sionnainne idir Sráid Mháigh Eala agus Trá Mhic Fhlannchadha sa bhlian 1988 go mór le ath-lárú na cathrach.
Cé gurb faoin limistéar Seoirseach Bhaile Nua an Phoirigh is mó a bhfuil cáil ar ailtireacht na cathrach, tá foirgnimh fós le feiscint ó beagnach gach ré dá stair.
[athraigh] Iompar
Príomhailt: Naisc Iompar Luimnigh
Ós rud é go bhfuil sí suite san áit ina a thagann an tSionna ar thaoide an fharraige, is príomh-ionad iompair í Luimneach. Ní amháin gur ceann scríbe ar leith í ach tá sí suite chomh maith ar na bealaigh idir Baile Átha Cliath agus Ciarraí, idir Corcaigh agus Gaillimh agus idir Port Láirge agus Iarthar na hÉireann.
Tá seirbhísi minici traenacha agus bus fad-thaistil ar fáil go dti cathracha eile na hÉireann ó Stáisiún Cholbert ar Shráid Pharnell.
Tá Aerfort na Sionna suite 25km siar ó lár na cathrach i gContae an Chláir le seirbhísi tras-Atlantacha, chuig an mBreatain agus chuig Mór-Roinn na hEorpa.
Tá calafort fós ann i lár na cathrach ach tá an chuid is mó dá thrácht aistrithe anois go Faing atá suite 30km siar ar Bhéal na Sionnainne agus is ceann scríbe córas canálach na Sionnainne í.
[athraigh] Eacnamaíocht
[athraigh] Siopadóireacht
Bhí cáil ar leith ar Luimneach ó lár an 19ú aois mar ionad siopadóireachta mar go raibh sí suite ar ghabhal príomh-bhealaigh Deisceart agus Iarthar na hÉireann. Agus ós rud é go raibh sí suite i lár limistéar tabhachtach feirmeorachta Machaire Méith na Mumhan, ba ionad nádúrtha margaidh í chomh maith.
Cé gur laghdaigh a tabhacht i lár an 20ú aois nuair a d'éirigh tionchar Bhaile Átha Cliath níos troime in eacnamaíocht na tíre, tá sé ag fás arís maraon le fás coitianta na hÉireann. Cuideoidh forbairt córas mór-bhóithre na tíre leis an bhforbairt seo ós rud é go gcuireann sé Luimneach 70 nóiméad taistil ó Chorcaigh, Gaillimh agus Port Láirge, na mór-ionaid réigiúnacha eile na tíre.
Tá ceanntar siopadóireachta lár na cathrach ag leathnú ó 1990 anuas agus tá páirceanna móra siopadóireachta á thógáil ar imeall na cathrach, go mór ar Bhóthar Bhaile Átha Cliath (N7), Bóthar Béal Átha Siomóin (N24), Bóthar Corcaigh (N20), Bóthar na nDuganna (N69) agus Bóthar na hInse (N19).
Gach maidin Dé Sathairn, díoltar glasraí, feoil, bláthanna, torthaí, bréagáin, crua-earraí, earraí ealaíona agus a thuilleadh i Margadh an Bhainne atá suite idir an Sráid Ard agus Sráid Éibhlín sa Bhaile Gallda.
[athraigh] Mór-Thionscal
Ón 18ú aois suas go dti lár an 20ú aois, bhí cáil ar leith ar Luimneach mar ionad próiséis bia. Ba iad monarchain leasú bágúin (Shaws, Mattersons, O'Mearas agus Dennys), muilinn plúir (Ranks) agus uachtarlanna i measc na tionscal is tabhachtaí chomh maith leis na monarchain éadaigh, tabac agus leathair. Ach tar éis teacht an tsaor-thráchtála sna 1960í, dúnadh a bhformhór.
Bunaíodh móráin monarchain nua sa chathair, sna bruach-bhailte agus i mbaile nua Sionna idir 1960 agus 1980, go mór mór sa thionscal leictreonach. Cé gur dhúnadh cuid mhaith díobh tar éis an mílaoise nuair a thréigh fostaíocht déantúisíochta Éire chun dul chuig an Áis agus oirthear na hEorpa, is ionad mór thionscail fós í Luimneach. Is iad Dell Computer (riamhairi) i Ráithín, Analog Devices (chipeanna) i Ráithín agus Vistakon (lionsa taidhle) i gCaladh Uí Threoigh na fostaitheoiri tionscail is mó i mór-chathair Luimnigh faoi láthair.
I gomharsanacht Aerfort na Sionna, tá Páirc Eitileorachta na Sionna in a bhfuil comhlachtaí deisiú eitileáin, airgeadais eitileorachta, deisiú innealra agus deantúsaíocht agus deisiú codanna eitileáin.
[athraigh] Mion-Thionscal
Cé gur le comhluchtaí eachtracha formhór na dtionscal móra i Luimneach agus a timpeallacht, tá dúlra bríomhar mion-thionscail ard-theicneolaíochta inti freisin ar le comhluchtaí Éireannach a bhformhór. In a measca, tá a leithéid a bhaineann le riamhairí, bog-earraí, dearadh, multi-mheáin agus foilsiú agus tá a lán díobh suite i bPáirc Teichneolaíochta Plassey i gCaladh Uí Threoigh gar d'Ollscoil Luimnigh.
Cé go bhfuil na monarchain éadaigh beagnach go léir dúnta anois, tá traidisiún láidir faisin fós sa chathair ós rud é go bhfuil cúrsa tríú leibhéal cáiliúil ar fáil i gColáiste Ealaíona Luimnigh ar Sráid an Chláir (cuid de Isntitiúd Teichneolaíochta Luimnigh). Tá an scannán "Cowboys & Angels" bunaithe are mhic-léinn an Choláiste sin.
Tá ionad taighde agus táirgíochta bia i bPáirc Tionscail Ráithín.
[athraigh] Seirbhísí
Tá fás mór tagtha ar thionscail seirbhísí i Luimneach ó 1990 anuas. Ós rud é gur phríomh-chathair an Mean-Iarthair í, is lár-ionad airgeadais, riarachán, sláinte agus trádála í do réigiúin in a bhfuil 400,000 áitreabhaigh.
De barr a suíomh, úsáideann an-chuid chomhluchtaí an chathair nó an ceanntar mor-thimpeall dí mar a dara láthair scaipiúcháin sa Phoblacht i ndiaidh Bhaile Átha Cliath.
Tá príomh-oifig Ard-Bhailitheoir na gCoimisiúinéiri Ioncaim suite ar Shráid Phroinsias agus tá feidhmeanna cabhair eachtracha an Roinn Gnóthaí Eachtracha á aistriú go Luimneach. Tá ceann-cheathrú Bord na gCon agus ceann-cheathrú Cumann Soláthar Bainne Uachtarlann na Éireann suite sa chathair chomh maith.
[athraigh] Turasóireacht
Príomhailt: Turasóireacht i Luimneach
Cé ná fuil an clú céanna ar leith ar Luimneach mar ionad saoire agus a bhfuil ar Bhaile Átha Cliath, Chorcaigh nó Ghaillimh, tá tionscal mór fáilte fós inti le blianta de bharr a cóngaracht le Aerfort na Sionna. Agus i ndiaidh ath-thógáil lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í, tá cuma i bhfad níos fearr don turasóir anois aici.
Tá líon mór tar éis teacht ar líon cuairteoirí ar Luimneach i ndiaidh teacht seirbhísí Ryanair go Aerfort na Sionna agus, ó thús na Mílaoise, tá sé óstán nua tógtha sa chathair chomh maith le brúanna agus tithe leaba agus lóistín.
Is i sean-lár na cathrach a bhfuil na suíomh is mó suime don chuairteoir. Ar Oileán an Rí, tá Ardeaglais Mhuire, Áras na Cathrach, Lána an Chaisleáin, Caisleán an Rí Eoin agus Sean-Phalás an Easpaig suite laisitigh ceathrú mhíle ón a chéile. Díreach trasna na Sionainne, tá Carraig an Chonartha i Sparr Thumhan agus, ar imeall an Bhaile Ghaelaigh ar an mbruach theas, tá Airdeaglais Eoin.
Suite i Sean-Thigh an Chustaim ar Shráid Rutland, tá Iarsmalann Hunt agus, i Lána an Chaisleáin ar Oileán an Rí, tá Iarsmalann Cathrach Luimní. Agus laistigh 40km ó lár na cathrach, is féidir cuairt a dhéanamh ar ionaid turasóireachta ar nós Caisleán agus Páirc Oidhreachta Bhun Raite, Loch Gar, Gleannta Abhainn an Chláir, Iarsmalann na mBád Eitilte i bhFaing agus Caisleán, Crannóg agus Ráth Chreagán Eoin.
[athraigh] Ardoideachas
Is ionad tabhachtach ardoideachais í Luimneach agus tá trí choláistí tríú léibhéal suite sa mhór-chathair ina bhfuil níos mó ná 20,000 mic-léinn ag freastal. I rith na bliana acadúla, is suas le 10% de dhaonra na cathrach iad mic-léinn nárbh as Luimneach iad.
[athraigh] Ollscoil Luimnigh
Osclaíodh Ollscoil Luimnigh sa bhlian 1972 i dTigh Phlassey, Caladh Uí Threoigh, 5km soir ó lár na cathrach mar an Foras Náisiúnta um Ardoideachais. Cé ná raibh ach 100 mic-léinn ag freastal inti sa chéad bhlian, ghóthaigh sí cáil go tapaidh mar ionad acadúla, go mór mór san innealtóireacht, eolaíocht leictreonacha agus staidéir Eorpacha. Faoina chéad Stiúiritheoir Dr. Éamonn Breathnach, d'fhorbair sí oideachais co-oibreach, structúir modúlacha agus scrúdúcháin reatha atá mar ghnáth anois i ngach coláiste tríú léibhéal in Éireinn ach ná raibh ar fáail in aon áit san am sin.
Bhain an Foras staideas ollscoile ó Rialtas na hÉireann sa bhlian 1989 agus d'fhás sí go tapaidh in a dhiaidh. Thar an am céanna, aontaíodh í le Coláiste Oideachais Thumhan a bhunaíodh i 1972 chonh maith agus a bhí ar an gcampus céanna léi.
Tá ós cionn 12,000 mic-léinn ag freastal uirthi i láthair na h-uaire agus tá 3,000 díobh in a gcónaí ar an gcampus féin atá tar éis leathnú anois thar na Sionnainne go dti Contae an Chláir. Bronntar céimeanna baistiléir, mháistir agus dochtúra ar chéimithe innealtóireachta, ealaíona, eolaíochta, leighis, teicneolaíocht eolais, dlí, ailtireachta, staidéir gnó, eolaíocht sóisiala, ceoil agus oideachais.
Is é Halla Ceoil na h-Ollscoile ceann des na ceolárais is mó in Éirinn agus tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe ann. Tá Ionad Náisiúnta Traenála Spóirt bunaithe ar champus Ollscoil Luimnigh freisin.
[athraigh] Institiúd Teicneolaíochta Luimnigh
Bunaíodh Institiúd Teicneolaíochta Luimnigh sa bhlian 1980 nuair a aontaíodh cúig scoileanna tríú leibhéal beaga ar champus nua in Máigh Lis tuairim 3km ó lár na cathrach ar bhruach thuaidh na Sionnainne. Bronntar céimeanna baistiléir agus mháistir agus dámhanna ar mhic-léinn innealtóireachta, teanganna, eolaíochta, teicneolaíocht eolais agus staidéir gnó. Tá cáil ar leith ar chúrsaí tógála agus dearadh faisin an choláiste.
Tá beagnach 7,000 mic-léinn ag freasatl faoi láthair na h-uaire i Máigh Lis agus ar a champus ealaíona agus dearadh ar Shráid an Chláir. Is í an Dochtúir Ollanach Maria Hinfelaar Stiúiritheoir an Institiúid faoi láthair.
[athraigh] Coláiste Oideachais Muire Gan Smál
Tá Coláiste Oideachais Muire Gan Smál, an coláiste tríú leibhéal is sine sa chathair, suite ar Chuar-Bhóthar Theas, tuairim is 2km ó lár na cathrach. Bhunaigh Siúir an Trócaire sa bhlian 1900 é mar choláiste oiliúna i gcomhair ban-mhúinteoiri bunscoile ach, cé gurb é an oideachas an roinn is mó fós ann, is gnáth-choláiste tríú leibhéal ealaíona anois é.
[athraigh] Cumarsáid Áitiúil
[athraigh] Preas
Is é an Limerick Leader and nuachtán is mó léite i gCathair agus i gContae Luimní. Foilsítear é sa tráthnóna Dé Luain agus De Chéadaoin, tá eagrán seachtainiúil an Chontae ar fáil Déardaoin agus eagrán seachtainiúil na Cathrach ar an Aoine. Is gar-nuachtán dó an Limeick Chronicle, an dara fhoilsiúcháin is sine in Éirinn i ndiaidh an Belfast News Letter a bhunaíodh sa bhlian 1766, agus tagann sé amach tráthnóna Dé Mháirt. Ba le clann Buckley an grúpa Leader óna bhunú sa bhlian 1889 (mar ardán náisiúnach in aighidh an chlaonadh Bhreathnach a bhí ar an gChronicle san am) ach díoladh leis an Leinter Leader é sa bhlian 2004. Sa bhlian 2006, cheannaigh an Johnson Group, chomhlucht preas réigúndach Albanach, foilsiúcháin an Leinster Leader. Díoltar tuairim is 25,000 cóip d'eagráin seachtainiúla an Leader gach seachtain agus is ceann des na nuachtáin réigiúndaigh is mó in Éirinn.
Tá dhá nuachtáin saoire seachtainiúil sa chathair faoi láthair, an Limerick Post (a bhunaíodh i 1986 agus ar i seilbh a eagraitheora bunaithe Billy Ryan fós é) agus an Limerick Independent a bhunaíodh i 2006.
[athraigh] Raidió
Is le 95FM ceadúnas áitiúil craolacháin raidió Luimní i láthair na h-uaire. Raidió neamh-ofifigiúil a bhí in RLO onár chaill sé a cheadúnas sa bhlian 1997 go dti gur dhún na h-údaráis é i 2006.
Is féidir Tipp FM (Contae Thiobraid Árann), Clare FM (Contae an Chláir) agus pobal-raidió West Limerick FM102 a chloisint sa chathair chomh maith.
Tá príomh-stiúdió Lyric FM, an tríú canál raidió an chraolathóir náisiúnta RTÉ (Raidió Telefís Éireann), suite sa chathair. Is é ceol clasaiceach príomh-bhéam Lyric FM.
[athraigh] Na hEalaíona
Príomhailt: Na hEalaíona i Luimneach
Tá an-chuid áiseanna ealaíona suite i Luimneach agus tá oidhreacht láidir ag an gcathair sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí airdoideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le staideas an chathair mar ionad tabhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona.
Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach. Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid in Ollscoil Luimnigh.
Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomh-ionad ceol claisiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidiisiúnta.
Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. Rithtear an EV+A (Exhibition of Visual+ Art as Béarla) sa chathair gach blian agus is ceann des na taispeántaisí éalíona chomhaimseartha is tabhachtaí in Éirinn é.
[athraigh] Spórt
Príomhailt: Spórt i Luimneach
Tá an-suim sa spórt i Luimneach agus is minic a ghlaonn polaiteoiri agus cumainn áitiúil "Príomh-chathair Spóirt na hÉireann" uirthi. Cuimhníonn dealbh ós chomhair Banc Aontas Éireann i Sráid Uí Chonaill clú spóirtiúil na cathrach.
Is iad an iomáint, an pheil Ghaelach, an sacar agus an rugbaí na spóirt ina bhfuil an suim poibli is mó ach tá tá clubanna rámhaíochta, lúthchleasaíochta, snámha, haca, rothaíochta, camógaíochta, peil na mban, cruicéid, leadóige agus liathróid láimhe le fáil sa chathair chomh maith.
Tá ocht ngalf-chúrsa laistigh de 20km ó lár na cathrach. Tá raon rásaíocht na gcon suite ar Bhóthar Mulgrave agus is i gCnoc Glas, 8km ó dheas ó lár na cathrach an an mbóthar idir Tobar Phádraig agus Croabh Chumhra atá ráschúrsa na gcapall
[athraigh] Ospidéil
Tá ospidál amháin ginearálta laistigh de theorainn na cathrach, Ospidéal Eoin i gCearnóg an Ardeaglais. B'ospidéal ginearálta é Ospidéal Bharringtons ar Ché Sheoirse ach tharraing an Bord Sláinte siar de sa bhlian 1988 agus athosclaíodh mar mhion-ospidéal príobhádach é ina dhiaidh.
Is ar Bhóthar Mulgrave a bhfuil Ospidéal Meabhar-Ghalar Sheosaimh suite agus tá an Ospidéal Breithe Réigiúnach Mhainchin ar Bhóthar na hInse.
Is é Ospidéal Réigiúnach an Mheán-Iarthair príomh-ospidéal muíntear na cathrach agus tá sé suite i mbruach-bhaile Tuar an Dúill, tuairim is trí mhíle siar ó lár na cathrach.
[athraigh] Aeráid
Tá aeráid séimh ag Luimneach le meán-uasteocht an lae 20°C (68°F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na h-oíche 4°C (39°F) i mí Eanair. Is iad 31.6°C (88.88°F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -11.2°C (11.84°F) an teocht is ísle ó thosach annálacha an aimsir.
Ean | Fea | Már | Aib | Bea | Mei | Iúl | Lún | MFr | DFr | Sam | Nol | Blian | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Meán-uasteocht an lae (°C) | 8 | 9 | 11 | 13 | 16 | 18 | 20 | 20 | 18 | 14 | 11 | 9 | 14 | |
Meán-íosteocht na h-oíche(°C) | 4 | 4 | 5 | 6 | 8 | 11 | 13 | 13 | 11 | 9 | 6 | 5 | 8 | |
Meán-bháisteach (cm) | 7.64 | 7.15 | 5.58 | 5.08 | 4.18 | 5.21 | 5.03 | 5.68 | 5.08 | 7.79 | 6.53 | 7.55 | 72.50 | |
Foinse: MSN Weather |
[athraigh] Eisimirc as Luimneach
Príomhailt: Oidhreacht Luimnigh Thar Lear
I dteannta le gach áit eile in Éirinn, is mór é lion na ndaoine a d’fhág Luimneach i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní eisimirc toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh.
I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dti deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth, go mór mór i nidiaidh Léigear Luimnigh, i lár na 18ú aoise, i ndiaidh an Ghorta Mhóir suas go dti deireadh na 19ú aoise agus le linn cúlú eacnamaíochta blianta na 1950í agus blianta na 1980í.
Is i Sasana, Stáit Aontaithe Mheiriceá, Ceanada, An Astráil agus An Nua-Shéalainn ceann scríbe formhór na ndeoraithe.
[athraigh] Mic agus Iníní Cáiliula Luimnigh
I measc na ndaoine cáiliúla a rugadh sa chathair nó ar chaith seal mhaith dá shaol inti nó a bhfuil baint mór acu léi, tá an liosta seo a leanas:
[athraigh] Naoimh
- Mainchín (c.570 - c.630), éarlamh Luimnigh
[athraigh] Laochra
- Brian Bóirmhe (941-1014), Ard-Rí na hÉireann agus buaiteoir Cath Chluain Tairbhe
- Pádraig Sairséal (1660-1693), Ceannfort Arm na hÉireann le linn Léigear Luimnigh
- Peadar de Lása (1678-1751), ceannfort Arm na Rúise
- Seoirse de Brún (1698-1792), ceannfort Arm na Rúise
- Tomás Ó Cléirigh (1857-1916), ceannaire Éirí Amach na Cásca
- Éamonn Ó Dálaigh (1891-1916), ceannaire Éirí Amach na Cásca
- Seán Sabhat (1929-1957), ceannaire Óglaigh na hÉireann (IRA)
[athraigh] Polaiteoiri
- Donnchadha Ó Máille (1921-1968), Aire Oideachais na hÉireann ar thug isteach saor-oideachas do chác
- Pádraig Mac an Choiligh (1952- ), Iar-Uachtarán Parlaimint na hEorpa
[athraigh] Laochra Spóirt
- Micheál Mac Aodha (1912 - 1982), iománaí
- Seán de Paor (1916-1994), iománaí
- Stiofán Ó Fionáin (1976- ), peileadóir sacair le CP Learphoill agus Éirinn
[athraigh] Ealaínteoiri
- Brian Mac Giolla Meidhre (1745-1805), file
- Cáitríona Ní hAodha (1818-1861), an chéad Opera Diva a tháinig as Éirinn
- Cáit Ní Bhriain (1897-1974), úr-scéalaí
- Seán Céitinn (1889-1977), péintéir
- Risteárd Ó hEarcha (1930-2002), aisteoir scannáin
- Proinnsias Mac Cuarta (1930- ), úr-scéalaí
- Nuala Ní Dhomhnaill (1952- ), file
- Dolores Ní Ríordáin (1971- ), amhránaí leis na Cranberries
[athraigh] Fuirseoiri
- Labhrás Ó Dubhchonna (1924-1982), stiúithroir srath-chláracha telefíse
- Traolach de Bheogáin (1938- ), craoltóir le BBC na Breataine
- Séamus Mac Giolla Chearra (1972- ), fear grinn
[athraigh] Daoine Eile
- Peadar de Bhulbh (1727-1803), ceimiceoir, ainmníodh wolfram (tungstan) ina dhiaidh
- Tomás de Bhaldraithe (1916-1996), scoláire na Gaeilge
- Dolores Nic Chonmara (1960- ), an bhean is ámharaí in Éirinn
[athraigh] Luimneach Thar Lear
Príomhailt: Oidhreacht Luimnigh Thar Lear
Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dti Meiriceá Thuaidh agus an Astráil.
Tá ar a laghad naoi mbaile i Stáit Aontaithe Mheiriceá leis an ainm Limerick, ceann amháin araon sna stáit Georgia, Illinois, Mississippi, Nua-Eabhrac, Ohio, Pennsylvania agus Carolina Theas agus dhá cheann sa stát Maine. Tá ceantar dárbh ainm dó Limerick i gcathair Louisville, Kentucky.
Tá ar a laghad dhá bhaile i gCeanada, Limerick ON (Ontario) agus Limerick SK (Saskatchewan). Tá baile amháin san Astráil, Limerick NSW (New South Wales), agus cnoc dárbh ainm dó Limerick Hill i Sléibhte Hammersley in Iarthar na hAstráile.
[athraigh] Nasc-Bhailte
Tá Luimneach nascaithe le Kemper/Quimper i mBriotáin na Fraince, Spokane i Stát Washington i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Starograd Gdanñski i Réigiún Pomaráine Thoir na Pólainne.
[athraigh] Naisc |