Մատենադարանի ձեռագրերը քերականության մասին
Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Առաջին քերականական աշխատութիւնները Հայաստանում ստեղծուել են 5-րդ դարում, որոնք մեծ մասամբ եղել են դպրոցական օգտագործման համար նախատեսուած թարգմանական գործեր։ Հայ քերականական միտքը հնագոյն ժամանակներից առաջնորդուել է Դիոնիսիոս Թրակացու (170-90 թթ. Ք.ա.) քերականագիտական սկզբունքներով։ Աւելի քան հազար տարի հայ քերականները զբաղուել են նրա «Քերականական արուեստ» աշխատութեան ուսումնասիրութեամբ և մեկնաբանմամբ։ Այդ երկի հայ մեկնիչներն են եղել Դաւիթը, Մովսէս Քերթողը (5-6-րդ դդ.), Ստեփանոս Սիւնեցին (735 թ.), Գրիգոր Մագիստրոսը (990-1059 թթ.), Յովհաննէս Երզնկացին (1293 թ.) և ուրիշներ։
Հայ քերականները ոչ միայն մեկնել են Դիոնիսիոսին, այլև նրա սկզբունքներով քննել են հայոց լեզուի իրողութիւնները՝ իրականում ստեղծելով հայերէնի ինքնուրոյն քերականութիւն։ Դաւիթը քերականութեան սահմանման հարցում Թրակացուց հեռանալով՝ մշակում է ստուգաբանութեան իր առանձին տեսութիւնը։ Մովսէս Քերթողը հաղորդում է հնչիւնաբանական կարևոր տեղեկութիւններ, խօսում է «ձայների» տեսակների մասին, որոշակիօրէն զանազանում է գիրը և տառը։ Ստեփանոս Սիւնեցին յայտնի է մասնաւորապէս Հայոց լեզուի առոգանութեանը վերաբերող դիտողութիւններով և ստուգաբանութեան ու բարբառների դասակարգման մասին ուշագրաւ ակնարկներով։ Նա մշակել է առանձին հնչիւնների և վանկերի ճիշտ արտաբերման կանոններ, սահմանել է ձայնաւորների և երկբարբառների դասակարգման առաջին փորձը։ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին իր «Մեկնութիւն քերականի» աշխատութեան մէջ ձգտում է պատշաճ մակարդակի վրայ դնել քերականական արուեստը, որի նկատմամբ հետաքրքրութիւնը նուազել էր։ Նա խրախուսում է անտիկ և հին հայկական քերականութիւնները, գնահատելով նաև այն դրականը, որ ստեղծել էին արաբները։ Մագիստրոսը մեծ դեր է յատկացնում հայերէնի յետ առնչուող լեզուների լեզուաբանական ուսումնասիրութեանը։ Նա մերժում է կամայական ստուգաբանութիւնների եղանակը և մշակում է սկզբունքներ՝ փոխառութիւնների մասին։
Եզակի արժէք ներկայացնող քերականագիտական ժողովածուներից է Մեծոփի վանքում ընդօրինակուած հմր. 7117 ձեռագիրը (նախօրինակը 10 կամ 11-րդ դարից է), որի մէջ յունարէն, ասորերէն, լատիներէն, վրացերէն, ղպտիերէն և արաբերէն այբուբենների հետ մէկտեղ ընդօրինակուած է նաև կովկասեան անհետացած լեզուներից աղվաներէնի այբուբէնը Կորիւնը (5-րդ դ.) վկայում է, որ այս այբուբէնը Մաշտոցն է ստեղծել), ինչպէս և կան աղօթքի նմուշներ յունարէն, ասորերէն, վրացերէն, պարսկերէն, արաբերէն, քրդերէն, թուրքմեներէն լեզուներով։ Յիշատակութեան արժանի է նաև ձեռագրում գտնուող Թովմայ Մեծոփեցու կազմած այբբենարանը։
Քերականական միտքը զգալի զարգացում է ապրել նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս հիմնուած Կիլիկեան հայկական պետականութեան սահմաններում։ Այստեղ զարգանում է քերականութեան մի նոր ճիւղ՝ «գրչութեան արուեստը», իրագործւում է առաջին ուղղագրական բարեփոխութիւնը, աճում է հետաքրքրութիւնը դէպի հայերէն և հելլենական աւանդոյթները, ուսումնասիրւում են շրջակայ ժողովուրդների լեզուները և այլն։ Նշանաւոր քերական Արիստակէս գրչի (12-րդ դ.) «Գրչութեան արուեստ» կոչուող երկը պարունակում է բարդ և կասկածելի բառերի ուղղագրութեանը վերաբերող անհրաժէշտ ցուցումներ՝ գրուած բարձր գիտականութեամբ։ Նրա մշակած ուղղագրական կանոնները հիմք են հանդիսացել հետագայ բոլոր ուղղագրութիւնների համար, ընդհուպ մինչև մեր դարի առաջին տասնամեակները։ Արիստակէսի մշակած կանոնները լրացրել է Գէորգ Սկևռացին ((1301 թ.)։ Նրա բազմաթիւ աշխատութիւնների շարքում Մատենադարանում պահւում են նաև երեք քերականական գործեր՝ նուիրուած տողադարձի կանոններին, առոգանութեանը և ուղղագրութեանը։ Սկևռացին առաջինն է, որ մշակել է տողադարձի կանոնները։
12-13-րդ դարերից սկսում է խօսակցական լեզուի կիրառութիւնը գրական ստեղծագործութիւններում։ Կատարւում են այդ լեզուի խոնարհման սիստեմի նկարագրութեան և շարահիւսութիւն ստեղծելու առաջին փորձերը։ Վարդան Արևելցին (1269 թ.) իր քերականական երկու աշխատութիւնները գրել է աշխարհաբար։ Նրա «Խօսքի մասերի մասին» աշխատութիւնը հայերէնի շարահիւսութեան սկզբունքները ներկայացնող առաջին փորձն է։ Արևելցու կարծիքով լեզուները ապագայում վերանալու են, և մարդկութիւնը խօսելու է մի ընդհանուր լեզուով։ Նրա աշխատութիւններում հետաքրքիր տեղեկութիւններ կան նաև բարբառների վերաբերեալ։ Մատենադարանում պահւում է Վարդանի յաջորդ՝ Յովհաննէս Երզնկացու (1293 թ.) «Քերականի մեկնութիւնների հաւաքածու» արժէքաւոր դասագիրքը։ Երզնկացին լեզուն դիտում է ոչ թէ Աստծոյ կողմից ստեղծուած, այլ՝ մարդու ստեղծագործութիւն։ Նրա կարծիքով քերականութեան նպատակն է վերացնել մարդկային մտքի և խօսքի միջև եղած անջրպետը։
14-15-րդ դդ. քերականներից յիշատակութեան արժանի են Եսայի Նչեցին, Յովհաննէս Ծործորեցին, Յովհաննէս Քռնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Յակոբ Ղրիմեցին, Առաքել Սիւնեցին։ Տաթևացին գրել է Արիստակէսի և Գէորգ Սկևռացու աշխատութիւնների մեկնութիւնները՝ կատարելով արժէքաւոր լրացումներ՝ յատկապէս ուղղագրութեան և հոլովների բնագաւառում։ Յակոբ Ղրիմեցուց յայտնի է «Շեշտի և պարոյկի մասին» վերնագրով աշխատութիւնը։ Եսայի Նչեցին յօրինել է «Քերականի մեկնութիւնը»։ Առաքէլ Սիւնեցին «Համառօտ լուծմունք քերականութեան մասին» աշխատութիւնում առաջին անգամ ուշադրութիւն է դարձնում խօսքի կենսաբանական հիմունքների վրայ. հնչիւնները բաժանում է ըստ նրանց արտաբերման տեղի և ուսումնասիրում է խօսքի գործարանները։
16-րդ դարի քերականական գործերից աչքի է ընկնում Լուսիկ Սարկաւագի «Ղփչաղերէնի (կոմաներէնի) քերականութիւնը»։ Ղփչաղները թրքական ծագում ունեցող ժողովուրդ են եղել, որ ապրել են Ոսկե հորդայի արևմտեան երկրամասերում՝ Ղրիմում, Բեսարաբիայում և Լվովի մարզում. նրանց լեզուն ևս չի պահպանուել։
Քերականական աշխատութիւններ և լեզու սովորեցնող ձեռնարկներ կան նաև արաբատառ ձեռագրերի ֆոնդում։ Մեծ քանակութիւն են կազմում «Սարֆեմիր» կոչուող ձեռագիր-դասագրքերը։Հմր. 301 ձեռագիրը, ընդօրինակուած հիջրեթի 671 (1272) թուականին, նուիրուած է տեսական քերականութեանը, հմր. 91 ձեռագիրը պարունակում է «Ջաւաիզուլ-Սարաբ» վերնագիրը կրող քերականական աշխատութիւնը, 1642 թ. ընդօրինակուած հմր. 52 ձեռագիրը՝ արաբերենի ձևաբանութեանն ու շարահիւսութեանը վերաբերող նիւթեր, հմր. 637-ը բովանդակում է Մահմեդ իբն-Աբդուլ Ռախման ալ-Կազվինի «Թալխիսա-ալ միֆթախա» քերականական երկը։
Քերականութեան հետ սերտօրէն առնչւում են ճարտասանութիւնն ու բառարանագրութիւնը։ 5-րդ դարում յունարէնից թարգմանուել են Թէոն Ալէքսանդրացու (1-ին դ.) «Ճարտասանական վարժութիւնների մասին» աշխատութիւնը, ինչպէս և հայ հեղինակների կողմից խմբագրուել է «Գիրք պիտոյից» աշխատութիւնը, որը ճարտասանական կանոնների ու վարժութիւնների ժողովածու է։ Բառարանագրութիւնն աչքի է ընկնում 13-րդ դարի «Բառք քերթողականք» կոչուող գործով, որտեղ հիմնականում բացատրուած են բանաստեղծական ու քերականական երկերում հանդիպող հայերէն դժուարհասկանալի բառերը, ինչպէս նաև տրուած են բազմաթիւ բարբառային բառերի բացատրութիւններ։