Արցախ նահանգ
Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Արցախ (կամ Արձախ), Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգը։ Նահանգը ունեցել է 12 գավառ՝ Մյուս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերդաձոր, Մեծ Առանք, Մեծ Կվենք, Հարճլանք, Պրանք, Մուխանք, Պարզվանք, Փառիսոս և Կողթ։ Արցախը տարածված է Փոքր Կովկասի արևելյան մասում։ Սահմաններն արևմուտքից ծգվում էին Սևանա լճի արևելյան ափով, հարավի–արևմուտքից՝ Աղվանո գետակով, հարավից՝ Երասխի հովտով մինչև Մուխանք դաշտը՝ ընդգրկելով այդ դաշտի արևմտյան կեսը։ Հյուսիսից և հյուսիս–արևելքից սահմանակից էր Ուտիքին։ Արցախի մեծ մասը ծածկված էր անտառներով, որոնք հարուստ էին թանկարժեք ծառատեսակներով։ Հնագույն ժամանակներից սկսած՝ բնակչությունն զբաղվում է հացահատիկային կուլտուրաների մշակությամբ, այգեգործությամբ և շերամապահութայմբ։ Ամբողջ արևելքում հայտնի էին Արցախում բուծվող ձիերը, որոնք աչքի էին ընկնում դիմացկունությամբ և արագավազությամբ։ Արցախի նախարարական տունը սերված էր Հայկ նահապետի ժառանք Սիսակից։ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Գրիգորիսը խոշոր դեր խաղաց Արցախի և Ուտիքի բնակչության քրիստոնեացման գործում։ Vդ. սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը և իր աշակերտները Արցախում տարածել են հայերեն գիրն ու դպրությունը և պայքարել հեթանոսության մնացորդների դեմ։ V-Vդդ. Արցախը մտնում էր պարսկահպատակ Աղվանից մարղապատության մեջ։ Վարդանանց պատերազմի մասնակից Արցախի արյուձին Ավարայրի ճակատամարտում գլխավորում էր Առանշահիկ Բակ իշխանը, որը պատերազմից հետո վերադարձավ Արցախ և այդ պաշտպանեց պարսիկներից։ Օգտվելով Պարսից արքունիքի զիջումներից, Արցախի Առանշահիկները Vդ. վերջում Վաչագան Բարեպաշտի գլխավորությամբ ստեղծեցին թագավորություն, որի մեջ ընդգրկված էին Ուտիքը և Անդրկուրյան Կամբեճան հայաբնակ գավառը։ Սակայն պարբերակա ն ընդվզումները պարսից տիրապետության դեմ Արցախը ի վիճակի չեղավ դիմադրելու VIIդ. սկզբին երկիր ներխուժած խազարներին։ VIIդ. կեսից մինչև IXդ. վերջը Արցախը գտնվում թր արաբական տիրապետության տակ։ Թեև Արցախի ու հայակից հայկական գավառների ապստամբությունները դաժանորեն ճնշվեցին և նրանց կազմակերպիչներից շատերը աքսորվեցին, սակայն IXդ. վերջում Արցախի իշխանական տան երկու ճյուղերը հզորացան և Բագրատունյաց թագավորությանը ենթակա լինելով՝ ստեղծեցին երկու փոքրիկ թագավորություն, մեկը՝ Դիզակում, մյուսը՝ Խաչենում։ Արցախի նախարարական տան եռանդուն գործունեությունն ու մշակութային բուռն վերելքն անընդմեջ շարունակվեց Խաչենում։ XIIդ. Երկրորդ կեսին այստեղ արդեն իշխում էին Առանշահիկ հարստության երեք ճյուղերը՝ Ներքին Խաչենի, Հաթերքի և Ծարա իշխանությունները։ Մոնղոլների տիրապետության նախօրեին Ներքին Խաչենի ու Վերին Խաչենի իշխանությունները խնամիությամբ կապված էին Զաքարյան զորապետների հետ և վայելում էին նրանց հովանավորությունն ու աջակցությունը։ Թաթար–մոնղոլների տիրապետության շրջանում Արցախ–Խաչենի բնակչության վրա ծանր հարկ դրվեց։ Լենկթեմուրը 1387–ին ասպատակեց նաև Խաչենը՝ կոտորելով իշխանական տների գրեէե բոլոր նշանավոր ներկայացուցիչներին։ XVIդ. վերջին և XVII–ի սկզբին այդ իշխանությունները մանրացել, վեր էին ածվել գավառական վարչական միավորումների, որոնք կոչվում էին մելիքություններ և իրենց մեջ պահում էին հայ պետականության վերջին բեկորները։ Այս մանր պետական միավորուներն էին, որոնք գլխավորում էին հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը պարսկական ու թուրքական բռնապետությունների դեմ։ Արցախի հայկական ֆեոդալական իշխանությունները հարատևեցին մինչև նրա միացումը Ռուսաստանին, որը տեղի ունեցավ 1813–ին, Գյուլիստանի պայմանագրով։