Արարատ
Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Արարատը հանգած հրաբխային, մեկուսացած լեռնազանգված է Արարատյան դաշտի հարավում։ Հանդիսանում է հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր (5165մ) գագաթը և հարաբերական բարձրությամբ (4300) աշխարհի ամենաբարձր լեռը։ Մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը Արարատ լեռը պատկանում էր Հայաստանին։ 1921 թվ-ի մարտի 16 -ին, երբ Մոսկվայում տեղի էին ունենում ռուս-թուրքական բանակցությունները, Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքվեց բարեկամության և խաղաղության պայմանագիր, որով Ռուսաստանը ճանաչեց Թուրքիայի իրավունքները թուրքաբնակ վայրերում (չնայած որ Թուրքիան թուրքաբնակ էր դարձրել նաև Արևմտյան Հայաստանը և Կարսի մարզը՝ կոտորելով և արտաքսելով հայերին)։ Ըստ այդ պայմանագրի Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան (Հայաստանի հետ) սահմանն անցնում էր Ախուրյան և Արաքս գետերի հունով ՝ թուրքական կողմում թողնելով Կարսի մարզը և Սուրմալուի գավառը։ Այդ տարածքների հետ միասին Թուրքիային տրվեց նաև Արարատ լեռը։ Արարատ անունը առաջին անգամ գրավոր աղբյուրներում հիշատակվել է մ.թ.ա 7-րդ դարում (Աստվածաշունչ, Գիրք Ծննդոց) և հետագայում ենթարկվել զանազան ստուգաբանությունների ՝ Արայի լեռ, Արիաց երկիր և այլն։ Օտարազգի մատենագիրները այն կոչել են «Արարատի լեռներ», «Հայոց լեռներ»։ Արարատը տեղադրված է մոտ 130 կմ եզրագիծ ունեցող ընդհանուր հիմքի վրա, գրավում է 1200 կմ տարածություն։ Արարատը կազմված է երկու կոնաձև գագաթից, որոնցից մեծը կոչվում է Մասիս (5165 մ), փոքրը ՝ Սիս (3925 մ)։ Գագաթները միանում են տաշտաձև թամբարդով (2688 մ)։ Մասիսի զառիկող լանջերը ծածկված են հողմահարված հրաբխային ապարներով («քարե ծովեր»), իսկ գագաթը՝ հավերժական ձյունով (ստորին սահմանը 4100- 4250 մ), որից սնվում են մոտ 30 սառցադաշտեր։ Այդ սառցադաշտերը հարավ արևմտյան լանջին իջնում են մինչև 3850 - 3950 մ, բայց Մասյաց վիհում սառույցն իջած է մինչև 2754 մ բարձրությունը։ Սիսը կանոնավոր կոնաձև լեռ է՝ տեղադրված Մասիսից հարավ արևելք։ Գագաթնային մասը (1,5 հա) ալիքավոր հարթավայր է՝ ծածկված ժայռերով, քարակույտերով։ Սիսի լանջերը բավականաչափ զառիթափ են և մասնատված, զուրկ հավերժական ձյունից և սառցադաշտերից։ Արարատ լեռան վրա լավ արտահայտված է կլիմայական ուղղաձիգ գոտիականությունը։ Ձմեռը խիստ է, կայուն ու հզոր ձյունածածկույթով։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը տատանվում է - 6 աստիճան C-ից (ստորոտում) մինչև 20-25 աստիճան C (գագաթին), հուլիսին 26 աստիճան C -ից (ստորոտում) մինչև 0 աստիճան C և պակաս (գագաթում)։ Արարատի միջին գոտու (1500մ - 3500մ) բուսական ծածկույթը համեմատաբար փարթամ է։ Ստորին գոտում (1500 մ-ից ցած) ծածկված է կիսաանապատային բույսերով։ Հարուստ է նաև կենդանիներով և թռչուններով։ Հնում հռչակված է եղել որպես Հայոց արքունի որսատեղի։ Արարատը հնում խորհրդավոր ազդեցություն է ունեցել հայերի վրա, արժանացել պաշտամունքի և առասպելաբանության։ Աստվածաշնչում (Գիրք Ծննդոց) Արարատը ներկայացված է իբրև համաշխարհային ջրհեղեղից փրկված Նոյ Նահապետի նավակայանը։ Այդ պատճառով Արարատը ճանաչված է նաև «Նոյան լեռ» կամ «Նոյան տապանի լեռ» անուններով։ Ջրհեղեղի պատմականությունն ընդունող որոշ գիտնականներ (Ռումեր, Հոֆ, Հիտներ, Ալիշան և ուրիշներ) նույնիսկ նկատել են Արարատի այնպիսի յուրահատկություններ (գլխավորապես Հին Աշխարհում գրաված կենտրոնական դիրքը), որոնց պատճառով այն իրոք կարող էր արժանանալ «Նախաջրհեղեղային աշխարհի մահարձանի և մարդկության օրրանի » պատվին։ Փավստոս Բյուզանդը պատմում է, որ եպիսկոպոս Հակոբ Մծբնեցին (4-րդ դար) Նոյի տապանը տեսնելու հույսով մի խումբ մարդկանց հետ փորձեց Մասիսի հյուսիս արևելյան լանջով բարձրանալ նրա գագաթը։ Աստված, իբր տեսնելով նրանց ապարդյուն ջանքերը և անսալով Հակոբի պաղատանքին, հրեշտակի միջոցով սուրբ տապանի փայտերից մի կտոր ուղարկեց նրան և հասկացրեց Արարատի կատարի անմատչելիությունը մահկանացուների համար։ Այժմ Հակոբ Մծբնեցու բերած փայտի այդ կտորը, իբրև սրբազան մասունք, պահվում է Էջմիածնի եկեղեցում։ Իսկ տասներեքերորդ դարի ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ռուբրուկը վկայում է, որ հայերն Արարատի գագաթը չեն բարձրանում ոչ այնքան լեռան դժվարամատչելիության, որքան նրա սրբազանությունը չպղծելու պատճառով։ Արարատի գիտական նվաճման պատմության մեջ լուրջ քայլ կատարեց ֆրանսիացի բնախույզ Պիտտոն դե Տուրնեֆորը։ Բացառիկ բույսեր փնտրելու և լեռնային բուսականության բնականոն դասավորությունը ուսումնասիրելու մտադրությամբ, Տուրնեֆորը 1701 թվ-ի օգոստոսին հասավ հավերժական ձյան սահմանը, նկարագրեց լեռան ֆիզիկական յուրահատկություններն ու բուսական աշխարհը։ 1829 թվ-ին, առաջին անգամ Արարատի գագաթը բարձրացավ Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Պարրոտը, որին ուղեկցում էին Խ.Աբովյանը, երկու գյուղացիներ և երկու ռուս զինվորներ։ Նրանք կատարեցին ֆիզիկական և բուսա-կլիմայական հետազոտություններ։ 1845 թվ-ի հուլիսին ակադեմիկոս Աբիխը մանրակրկիտ ուսումնասիրելով Արարատի առանձնահատկությունները, որոշեց Մասիսի գագաթը տանող ամենամատչելի ուղին (հարավ արևելյան լանջը) և կատարեց փայլուն վերելք։ 1850 թվ -ի օգոստոսին այդ նույն ճանապարհով Արարատի գագաթը բարձրացավ ռուսական գնդապետ Խոյկոյի արշավախումբը, որը մեկ շաբաթ մնաց գագաթին և կատարեց բազմաթիվ ուսումնասիրություններ։ Դրանից հետո բազմաթիվ արշավախմբեր են բարձրացել Արարատի գագաթը, կատարել բազմաբնույթ ուսումնասիրություններ։ Արարատը ներշնչանքի աղբյուր է եղել հայ և օտարազգի արվեստագետների համար.Նրա մասին առասպելներ են գրվել, ձոնվել են երգեր, կտավներ, բանաստեղծություններ, որոնցում Արարատն համարվել է վեհության, մեծության, ահեղության, գեղեցկության խորհրդանիշ։