Դսեղ, Լոռու մարզ
Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից





†1 Հին գերեզմանատան խաչքարերը
†2 Դդի մատուռը
†3 Քարի գլխի խաչը
†4 Սիրունխեչ
†5 Թոփուկ խաչեր և Մատուռը
†6 Ծղկախեչ
†7 Սբ. Սարգիս մատուռը
1887 թվականին Հովհանես Թումանյանը «ՄԻ ԱՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆ» հոդվածում նկարագրում է գյուղը և կատարում որոշ պատմական ակնարկ։ Նպատակահարմար ենք գտնում այն զետեղել ամբողջական և լրացնել միայն մի շարք լուսանկարներով։ Քանի որ մի շարք տվյալներ անցած ժամանակի ընթացքում խիստ փոփոխվել են ավելացնում ենք այն Լոռի Տարածքային կառավարման համակարգից վերցրված տվյալներով։
lori.region.am/egov/dispatcher
Բնակչությունը 2500,0
Մակերեսը 39.47 կմ2
Գյուղի մակարդակը ծովից բարձր է 1250-1350 մ։
Դսեղի մասին ամբողջական պատկերացում կազմելու համար ծանոթացեք Ս. Քոչարյանի «Հովհաննես Թումանյանի բնաշխարհը ԴՍԵՂ» գրքին։
«Դսեղը յուր անառիկ ու չքնաղ դիրքով նման է մի բնակերտ ամրոցի։ Նրա փոքրիկ հարթավայրը շրջապատված ու ամրացված է հարավից անտառապատ սարերով, իսկ մնացած երեք կողմից խոր ձորերով։ Նրա հանդի սահմանները հարավից սկսում են հովասուն, բարձր լեռներով, հյուսիսում վերջանում անդնդախոր ձորերով։ Նրա հարավային սահմանում՝ Քոշաքարի ժեռուտ կատարին, թռչկոտում է ղոշը և բուսնում ղանձիլ, իսկ հյուսիսում՝ Ձազի ձորում ապրում է կարիճ և հասնում խաղող։ Այս երկու սահմանների մեջ կան թանձրախիտ, կուսական անտառներ, որ կացնի ձայն չեն լսած, ուր ծառերի փչակներում բուն է դնում մեղուն, թալաներում ապահով վխտում են երեները, մոռուտներում ինքնիշխան թագավորում է արջը, և շամբուտներում հանգիստ հանգիստ ապրում է վարազը։ Կան ժայռեր, ուր բուն է դնում արծիվը և թռչկոտում այծյամը... Բայց մենակ հրաշալի բնության համար չեն խելոք ճանապարհորդներն այս գյուղը կոչել «փոքրիկ Զեյթուն», կամ դիրքի ամրությունը չէր պատճառը, որ թշնամու ոտքը չէր ծեծում այստեղ։ Հին ժամանակներից ի վեր Դսեղը պարծեցել է յուր քաջերով։ Առած է դարձել, թե «Դսեղա իգիթների անունը Դաղստան է հասել»։ Դսեղա ձորերը լիքն են ավերակ տնակներով։ Այդ բոլորը ժամանակավոր բնակարան ու օթևան են եղել զանազան տեղերի ժողովուրդների, որ ահ ու փախի ժամանակ ապաստանել են այս տեղերը, մինչև անցել է երկյուղն ու թշնամին։ Այս այն Դսեղն է, որ մեծազոր Մամիկոնյանները, Արշակունյաց փառքի վերջալույսին, երեսուն տարի ևս մեն-մենակ հաղփանակներով, ճակատ-ճակատի զարկելով պարսիկների ու արաբների հետ, ձանձրացած, X դարում թողին իրանց սրբազան Տարոնը, եկան բնակվեցին այստեղ։ Դեռ մնում են նրարց շիրիմները, նրանց կանգնած խաչարձաններն ու մատուռները, դեռ մնում է նրանց կառուցած ճերմակ տաճարը՝ Բարձրաքաշ Սուրբ Գրիգորի վանքը, և դեռ կանգուն Սիրուն Խաչի վրա կարդացվում է «Յիշխանութեան տանն Մամիկոնեան...»։ Դեռ ժողովուրդն ավանդորեն պատմում է, թե այստեղ ապրեցին այն լավերը, այստեղ կռվեցին և այստեղ մեռան»
Հովհանես Թումանյան: Հատված «ՔԱՋԵՐԻ ԿՅԱՆՔԻՑ» պատմվացքից
Ըստ հավաստի աղբյուրների գյուղը հիմնադրվել է դեռևս մեր թվարկությունից առաջ։ Գյուղի շրջակայքում կան բազմաթիվ քարանձավներ որոնք օգտագործվել են մարդկանց կողմից անհիշելի ժամանակներից որպես կացարան իսկ հետագայում միայն անասունների համար։ Դրանցից են «Դռնավոր էրը», Ծակ քարը և գյուղից Ձորագես իջնելու Մուտի աջ կողմի ցածր քարայրը որը կրում է նաև մարդու կողմից հարմարեցման հետքեր։
Գյուղի հյուսիսային կողմում՝ Մարց գետի ձորաբերանի ժայռերում կա երկու մեղվանոց (ճանճանոց) Սիմոնի և Պապոյանց։
Գյուղի հին մեծ գերեզմանոցում մի գերեզմանի վրա գրված է
1877 ԱՅՍ ՏԱՊԱՆ ԲԷԿՉՈՆՑ ՊԱՊՈԻ ՈՐԴԻ ՀԱՈՒԹՅՈՒՆԻ ՈՐ ՈՒՆԷՐ Մ ՃԱՆՃ ...
«Մ» ՃԱՆՃ-ը նշանակում է 200 մեղվաընտանիք։
Այս արձանագրությունը վկայում է, որ հնում Դսեղում լավ զարգացած է եղել մեղվաբուծությունը, նույնիսկ այժմյան չափանիշներով դա շատ մեծ տնտեսություն է։
Գյուղի տարածքում կա չորս եկեղեցի։
Ամենամեծը՝ Բարձրաքաշ Սբ. Գրիգոր եկեղեցին է կառուցված 13-րդ դարում Մամիկոնյանների տոհմի կողմից գյուղի հյուսիսային նույնանուն ձորում։
Գտնվում է կիսաքանդ վիճակում։
Դեբեդի ձորում՝ գյուղի արևմտյան կողմում՝ Քառասնից Մանկաց եկեղեցին նույնպես կիսաքանդ վիճակում։
Ըստ ճակատի արձանագրության օծվել է 1256 թվականին Հղպատի վանքի վանահայր Համազասպի կողմից։
Գյուղի կենտրոնում Թումանյանի տուն թանգարանի հարևանությամբ գտնվում է գործող եկեղեցին։
Սկզբնական շինությունից մնացած մասերը վերագրվում են VII դարին։
Եկեղեցին մի քանի անգամ ենթարկվել է վերանորոգման, իսկ 20-րդ դարի սկզբին վերակառուցման, որի մասին վկայում է ճակատի կամարի արձանագրությանը։
Թումանյանի 100 ամյակի տոնակատարության կապակցությամբ 1969 թվականին վերանորոգումից հետո այնտեղ սկսեց գործել հայրենագիտական թանգարանը։
Գյուղի մյուս հին մեծ գերեզմանատանն է գտնվում 645 թվականին կառուցված համեմատաբար փոքր միանավ եկեղեցու ավերակները։
Այդտեղ են գտնվում նաև բանաստեղծի մոր կողմից պապի և տատի տապանաքարերը։
Գյուղի տարածքում կան չորս մատուռներ։
Կանգուն են մնացել Սբ. Սարգիս և Դդի գլխի Բալա Գիքորի կառուցած մատուռները։
Բազմաթիվ խաչքարեր որոնցից նշանավոր է «Սիրունխեչ» կոչվող խաչքարը գյուղի հյուսիսային կողմի նույնանուն ձորի բերանին։
Այն կառուցվել է XIII դարում և հանդիսանում է հայկական խաչքարերի գլուխգործոցներից մեկը։
1969 թվականին Փարիզի ցուցահանդեսում արժանացել է երկրորդ կարգի մրցանակի։
Գյուղից հարավ արևելյան կողմի Ծովաքար կոչվող սարի ստորոտում է գտնվում «Ծովեր» կոչվող գեղեցիկ լիճը։
Սովետական կարգերի ժամանակ այն մտնում էր ոռոգման համակարգի մեջ։
Այժմ ոռոգման ջրի բացակայության պատճառով գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունը կրճատվել է։ Կան կաթի, մսի, ձվի, մեղրի և բրդի արտադրությամբ զբաղվողները, իսկ գյուղատնտեսությունում հիմնականում մշակում են հացահատիկի, կարտոֆիլի և կերային այլ կուլտուրաներ։
Գյուղի կենտրոնական հրապարակի վրա է գտնվում մշակույթի տունը՝ 250 տեղանոց դահլիճով և 11000 գիրք ունեցող գրադարանով, ինչպես նաև Հովհաննես Թումանյանի բրոնզյա արձանը։
Գյուղում կա միջնակարգ դպրոց որտեղ աշխատում են մոտ 50 ուսուցիչ։
Դպրոցը սկսած 1954 թվականից ունեցել է 31 (13 ոսկե և 18 արծաթե) մեդալակիր շրջանավարտներ։
«Դպրոցի ողջ պատմության ընթացքում կարմիր թելի նման առանձնանում է մաթեմատիկայի ուսուցիչների մի քառյակ, որոնք ավանդաբար շարունակում են մեկը մյուսի շնորհակալ գործը՝ բարձր պահելով դպրոցի վարկանիշը. Աշոտ Թումանյան (զոհվել է Հայենական Մեծ պատերազմում), Մարուսյա Թումանյան, Արմենակ Պապոյան, որին արժանապատիվ ձևով փոխարինում է աղջիկը՝ Անահիտ Պապոյանը։ Դրանով պետք է բացատրել այն փաստը, որ դպրոցի շրջանավարտները հաջողության են հասել հատկապես բնական գիտությունների ասպարեզում։» *
Նոր հիվանդանոցը կառուցվել է «Կարմիր Խաչի» միջոցներով, Սպիտակի ավերիչ երկրաշաժից հետո որպես օգնություն գյուղին։
- Ս. Քոչարյան «Հովհաննես Թումանյանի բնաշխարհը ԴՍԵՂ» (էջ 28)։
Շատ անգամ պատմության մութ կետերը մեզ պարզաբանում և լիացնում են ավանդություններն ու արձանագրությունները։ Բայց տարաբախտաբար մեր ժողովուրդը դեռևս միայն ինքն ասում ու ինքն է լսում իրեն «պապական խոսքը»՝ ավանդությունը։ Գյուղացու պատմախոսի՝ ավանդապահ ծերուկի ձայնը դուրս չեկավ իրեն օդայի չորս մրոտ պատերից։ Ճշմարիտ է, թեև եղան անձեր, որ փորձեր արին այդ գործով զբաղվելու, բայց նրանք էլ դեռևս մի որոշ քայլ չարին և դեռ շատ հեռու են իրենց նպատակին հասնելուց, հետևաբար, դեռ մեր գրականության մեջ համարյա բոլորովին անմշակ և նույնիսկ պարապ է նրա տեղը։ Մեր պարբերական թերթերը, մանավանդ «Նոր Դար»-ը, հորդոր են կարդում և հաճախակի հիշեցնում այդ թերին լրացնելու մեծ անհրաժեշտությունը, հավաքելով ժողովրդի հոգու և մտավոր ստեղծագործության արդյունքները։ Անկասկած, սա ուրախալի երևույթ է և, ինչպես երևում է, այդ ձայնը սկսում է արձագանք տալ։ Անշուշտ, սա պետք է համարել ուրախալի երևույթ. ցանկանում ենք սրտագին, որ «ասողին ճշմարիտ լսող լինի»։ ժողովուրդը շատ նյութ ունի տալու ամեն մեկին։
Դեռ շատ պատմական տեղեր մեր հայրենիքում մնացել են անհայտ ոչ միայն գիտնական աշխարհին, այլև մեր գրագետներին։ Այդ դասին է պատկանում և Լոոին՝ շնորհիվ յուր անմատչելի, ամուր դիրքի, որ մինչև այսօր պահել է ժողովրդի դյուցազնական ոգին և ստեպ–ստեպ ավազակներ, «իգիթներ», «աժդահաներ» է հարուցել և հարուցանում, իսկ վերջիններս «շլապկավորի» հետ չունին, և նրանց դուր գալու համար պետք է իրենց տարազով երևալ նրանց ձորերում։ Շատ անգամ հարցասերին չեն պատասխանում և թե պատասխանում են՝ ծուռ ու սխալ, որովհետև վախենում են մի «խաթաբալա» չի դուրս գա մեջիցը։
Դսեղ գյուղը գտնվում է Լոռում, Ձորագետ (Բերգուջ կամ Դեբեդ) գետի աջ ափի վերա, այնտեղ՝ ուր նրա երկու մեծ ճյուղերը միանում են։ Նա կղզիացած է Լոոու անդնդախոր ձորերի մեջ գտնվող մի փոքրիկ հարթավայրի վրա, երեք կողմից ձորերով, ժայռերով և չորրորդ կողմից՝ հարավից մի փոքրիկ լեռնաշղթայով պատած։
Դսեղ բառը կարծելի է, որ «դուրս տեղ» բառերից լինի կրճատված յուր զատված դիրքին հարմար։ Բնակիչները զուտ հայեր են՝ հարյուր տնից ավելի։ Դսեղը հայտնի է յուր «իգիթներով», բնակիչների կյանքի սահմանը իրենց երկրագործական մաճն է, հովվական մահակը և որսորդական հրացանը։ Խոսելով փոքրիշատե Դսեղի մասին, իմ նպատակս է պատմել մի ավանդություն, որ իբրև տեղացի լսել եմ ծերերից։
Ավանդությունը սուրբ ու անշփոթ պահելու համար անհրաժեշտ են երկրի ամուր դիրք և ժողովրդին խաղաղ կյանք, բազմահալած մի ժողովուրդ չէ կարող սուրբ ու անշփոթ պահել յուր «պապական խոսքը»՝ ավանդությունը։
Դսեղի դիրքը իսկապես շատ ամուր է, սակայն բազմաթիվ ավերակները ապացույց են, որ աշխարհավեր փոթորիկներ են անցել այս տեղով և ինչ ասել կուզե, որ միայն շինությունները չեն ենթարկվել նրանց կործանիչ ազդեցության։ Այդ ամուր անկյունում ևս անպակաս է եղել խռովություն, սուր և հալածանք։ Նրա բնակիչները ցրվել են զանազան կողմեր և այժմ ամբողջ գյուղեր են կազմում։ Եղել է ժամանակ, որ գյուղն ամայի անմարդաբնակ է մնացել և բնակիչները գաղթել են ժամանակավորապես, օրինակ՝ Վրաստան։ Դսեղ գյուղի հին նշանները ցույց են տալիս, որ նա եղել է երբեմն մեծ և հարուստ։ Գյուղից շատ ու քիչ հեռավորության վերա գյուղացիները շինության համար քար հանելու ժամանակ գետնի տակից գտնում են տան պատեր, զանազան տեսակ ամանի կտորներ և այլ իրեր։ Գյուղացիներից մեկը, օրինակ, տան տեղ փորելու ժամանակ գտավ գետնի տակ երկու մեծ սենյակի տեղ՝ սալած բավական մեծ-մեծ կարմիր ներկած՝ աղյուսներով, մի կողմը կար մի փոքրիկ տաշտաձև ավազան քարյա՝ իսկ մեջտեղը մի աղյուս չորս մաս բաժանած գծերով և ամեն մասում մի կնիք և մի տառ (ոչ հայերեն), որոնց նշանակությունը դեռ չէ բացատրված։ Դժբախտաբար, չկարողացա ընդօրինակել այդ, որովհետև վերան ցորենի շտեմարան էր շինած։ Գյուղացիները այդ տան տեղին «Թագավորի աղջկա, բաղնիս» են անվանում։ Գյուղի շրջակայքում կան շատ հանգստարաններ, որոնցից մի քանիսն արդեն անհետացել են, և տեղերը երկրագործի խոփն է վարում։
Գյուղի մեջ գտնվում են երկու հանգստարաններ՝ հին և նոր։ Հինը, որ բավականին մեծ է, լիքն է խաչարձաններով։ Այդ խաչարձաններից նշանավոր են երկուսը՝ բարձրությամբ մոտ երկու սաժեն*։ Նրանցից մեկը խաչարձանն է՝ կանգնած երեք մեծ քարերից կազմած պատվանդանի վերա, նրա գլուխն ևս, որպես առհասարակ խաչարձաններինը, խոնարհեցրած է, գուցե անձրևից պահպանելու համար, և կոչվում է «ծածկան» (ջոկ քար է)։ Նրա քանդակները շատ նուրբ են։
Խաչարձանի ճակատին (ծածկանի վերա) քանդակած է, Փրկիչը՝ նստած դիրքով, աջ ձեռքով բարձրացրած, իսկ ձախ ձեռքին բռնած մագաղաթ՝ վերան գրած «Ես եմ լոյս աշխարհի» շուրջը այլ պատկերներ և ներքև կա խաչած Հիսուսը. խաչի գլխին գրած է «Սա է թագաւոր հրէից», աջ կողմից մի աջ և մի աղավնի, շուրջը «Աջ Տեառն և հոգի Աստուծոյ». ապա խաչյալ Հիսուսի բևեռած մի ձեռքից մինչև մյուսը խաչի վերա «Զեռք որ զերկինս արարին տարածեցան ի խաչիս». խաչի մի կողմը կանգնած են «Հովհաննես» և «Նիկոդիմոս», մյուս կողմն «Աստվածածին» և «Հովսեփ», ձեռքին «կտավ». խաչի ներքև գլուխն է «Ադամ»-ի։
Պատվանդանի վերա կա հետևյալ արձանագրությունը, որ իսկապես մեր ուշադրության ամենից ավելի արժանի մասն է։
Ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Տէրունս որդի Խալըլին իմ աղբէրացովս կանգնեցի զԽէչս յանուն Գրիգորոյ որ զուր և դառըն մահուամբ ի Քրիստոս փոխեցաւ որ է պարծանաց և զմարդոյ եղբայր մեր որք երկրպագէք յաղաւթս յիշեցէք», պատվանդանի ձախ երեսին՝ «Վահրամ յիշեցէք»։
Նույն հանգստարանում հիշյալ արձանից դեպի արևմտահյուսիս գտնվում է մի այլ արձան՝ չորսանկյունի և չորս երեսն ևս քանդակած։ Այդ քանդակների նշանակությունը զանազան կերպով են բացատրում գյուղացիները։
Նրա պատվանդանի վերա կա հետևյալ բավական անմիտ արձանագրությունը. «Ես Վահրամ զաւտար շինաբ քաննկ թողի վկայ ապնայն Գագկայ Խորիշահ ով խափանէ յժը հայրապետաց նզովեսցի Տէր Աստուած ողորմի մխիթարչին»։
Գյուղացիները մեր հիշած երկու հուշարձանները համարում են քույր և եղբոր խաչարձաններ։ Առաջինին եղբայր — Լուսավորիչ, երկրորդին քույր — Աստվածածին անվանելով։ Այժմ մենք կաշխատենք գտնել, արդյոք այդ ավանդությունը հիմք ստանո՞ւմ է մեր պատմագրերից ևս։
Առաջինի արձանագրությունից իմացանք, որ զուր ու դառն մահվամբ ի Քրիստոս փոխված մի անձնավորություն է Գրիգոր անունով, իսկ երկրորդից չիմացանք, թե Գագիկի՞նն է թե Խորիշահինը։ Եթե ենթադրենք, ժողովրդի ավանդությունը ճշմարիտ է, և քույր ու եղբայր են դրանք, ուրեմն այս մահարձանն էլ քրոջ համարելով՝ կարող է Խորիշահինը լինել և ոչ Գագիկինը» որովհետև Խորիշահ կնոջ անուն է և ոչ Գագիկ։ Սակայն ո՞վքեր են դրանք։
Մեր կարծիքով, առաջինը պետք է լինի Գրիգոր Մամիկոնյան Մարզպանը՝ որ ապրում էր ԺԲ դարում և Խորիշահը՝ նրա քույրը։ Դսեղ գյուղին մոտերքը գտնվող սուրբ Գրիգոր կոչված մի վանքի արձանագրության մեջ հիշված է «ԹՎ. ՈՂ. Գրիգոր որդի Մարծպանայ...» — «ԹՎ. Ոկզ-Ես Կոստանդ որդի Գրիգոր թոռն Համազասպայ...»։ Իսկ մեր պատմիչներից էլ Կիրակոս պատմագիրը, որ ժամանակակից էր Գրիգոր Մամիկոնյանին և Սանահին էր ուսանում վանական վարդապետի մոտ, որ նույնպես մոտ է Դսեղին, Նետողաց ազգի սովորությունները պատմելուց հետո գրում է. «Զայս ամենայն պատմեաց մեզ Գրիգոր Մամիկոնեան...»։ Մի ուրիշ տեղ ևս. «Յետ Համազասպայ եղև Մարզպան Հայոց Գրիգոր Մամիկոնեան ամս տասն զոր սպանեն խազերք...»։ Նույն դարու պատմաբաններից շատերն են հիշում այդ Գրիգորին։
Իսկ երկրորդը— Աստվածածինը, պետք է լինի սրա քույրը— Խորիշահը որպես հիշած է սուրբ Գրիգորի արձանագրության մեջ «Ամքլեա դայեակ Խորիշահի դստեր Մարզպանայ...». իսկ մենք գիտենք, որ վերոհիշյալ Գրիգորն ևս Մարզպանի որդին էր։ Կիրակոս պատմագիրը գրում է... «զոր Քուրդ անուանէին հայ ազգաւ կրօնիւք քրիստոնեայ և որդիք իւր Վաչե և Հասան և կին նորա Խորիշահ յազգէ Մամիկոնէից դուստր Մարզպանայ քոյր Ասլան-Պէկին և Գրիգորոյ...»։
Մենք կարծում ենք, որ հուշարձանների և ս. Գրիգորի անունով վանքի արձանագիրները և Կիրակոս պատմիչի խոսքերը բավական հաստատություններ են, որ այդ գերեզմանները Մամիկոնյան Գրիգորինն և նրա քույր Խորիշահինն են։ Սակայն լսենք, թե ժողովուրդը ինչ ձևով է պատմում այդ ավանդությունը։ Մամիկոնյանները ԺԱ և ԺԲ դարերում գոյություն ունեին Դսեղ գյուղում և այնտեղ իրենց համար կալվածներ ունեին, որպես հիշված է արձանագրությունների մեջ, որոնցից հայտնի են Ասլանբէկ և Գրիգոր՝ որդիք Մարծպանայ. Համլիկ՝ որդի Սմբատայ, Մարծպան՝ որդի Սարգսի, Սարգիս՝ որդի Սմբատայ, որդւոյ Համազասպայ-Մարծպանայ, Կոստանդ՝ որդի Գրիգորի թոռն Համազասպայ, Համազասպ Մամիկոնեան. Վասակ՝ որդի Սմբատայ։
Բայց ահա և ավանդությունը։
Մի ժամանակ, երբ Հայոց թագավորությունը արդեն վերջացել էր, ամեն մարդ ինքն յուր գլխի տեր և թագավոր էր համարում։ Ահա այս Լուսավորիչն էլ այն ժամանակ յուր համար զորք ու տերություն «սարքած» ժողովուրդը խաղաղ կառավարում էր ու «թշնամու աչքը հանում»։ «Անօրենները», որպես իրենց սովորությունն էր, հավաքվել էին իրանց երկրիցը, «չու քաշել», ուրիշ աշխարհներ էին քանդում ավարառության ու սպանության համար։
Այս Լուսավորիչը (Գրիգորը), որ մի խելոք, արթուն ու քաջ մարդ է եղել, պահապաններ է կարգել սահմաններումն ու Դդի*) Գլխին մարդիկ է դրել, որ եթե մի անսովոր շարժում տեսնեն՝ զանգահարեն, իմաց անեն իշխանին։ «Անօրենները» եկան մոտեցան մեր երկրի սահմանին և իմացան Լուսավորիչ իշխանի զորության, քաջության մասին։
Նրանց գլխավորը, որ մի խորամանկ և խելոք մարդ է եղել, կանգնեցրել է յուր զորքին ա ասել, «քաջությունը երկու տեսակ է, նրանցից մեկը բազկի է, որի զորությամբ հասել ենք մինչև այստեղ, իսկ մյուսը՝ խելքի, որ գերազանց է բազկի քաջությունից, շատ բաներ պատմում են այս երկրի իշխանի ու ժողովրդի քաջության մասին, և դուք տեսնում եք, թե որքան անմատչելի է երկիրը։ Ասում են, որ այդ իշխանը պահակներ, դիտողներ ունի կարգած, և մենք մինչև առաջ դրանց չձեռք բերենք՝ չենք կարող մոտենալ իշխանական շենին»։ Այսպես խոսեց և յուր զորքերից կորովիները մի խումբ կանացի շորով՝ ներքուստ զինվոր, ճանապարհ ընկան իրենց տիրոջ հրամանը կատարելու։ Մնացած զորքը նույն տեղում պետք է սպասեր մինչև գիշերվա հասնելը։ Ուղարկված զինվորները հասան և կանացի շորով իբրև ուխտավոր ամեն բան վերջացրին իրենց տիրոջ հրամանի համեմատ՝ — «պահակներին ու դիտողներին սպանեցին»։ Յուր ապարանքում քնած միջոցին բարբարոսները հարձակվում են վայրենաբար շենի վերա։ Գրիգոր իշխանը աղմուկ լսելով, վեր թռավ, առավ յուր սուրը և վազեց թշնամու առաջ, բայց արդեն ուշ էր զորքը կարգի բերել, սարսահար ժողովրդի մի մասը փախան ձորերը, մի մասը կռվեց և մեռավ այնտեղ, սպանվեցավ և Գրիգոր իշխանը։ Նրա քույրը (Խորիշահ) լսելով այս, սուր առավ և վազեց եղբորն օգնություն, կռվեց և նա ևս սպանվեցավ այնտեղ և քույր ու եղբայր թաղվեցան, ուր որ ընկան։ Անօրենները ավերեցին, քանդեցին շենը, որը կրակեցին, որը ավար առան ժողովրդի ստացվածքից։ Ժողովուրդը արձան կանգնեց յուր քաջ նահատակների վերա և հարգեց ու որդոց-որդի ավանդեց նրանց արարքն ու վախճանը մեզ։
Ինչպես ընթերցողը տեսնում է, այս ավանդությունը ամենևին չէ հակառակում Կիրակոս պատմագրի պատմածին՝ Գրիգոր Մամիկոնյանի մահվան մասին։
Այս բոլորը ի նկատի առնելով, մեզ համար անկասկածելի է, որ հիշյալ խաչարձանները պատմական հիշատակներ են Գրիգոր Մամիկոնյանի և նրա Խորիշահ քրոջ վերա։
- 1սաժեն = 2.134 m
- Դիդ---երևի դետ, դիտել բառիցն է հորինված։ Այդպես կոչվում է Դսեղ գյուղի մոտ գտնվող մի փոքրիկ բլուր։
- (Այժմ այնտեղ է գտնվում գյուղի գերեզմանատունը)