Մատենադարան

Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Բովանդակություն

[խմբագրել] Մատենադարանը

Մատենադարանը հիմնադրվել է 405 թվականին, հայերեն գրերի գյուտից հետո, Հայաստանի հնագույն մայրաքաղաքներից մեկում՝ Վաղարշապատում (Էջմիածին)։ Հայոց արքա Վռամշապուհի հովանավորությամբ ու անմիջական աջակցությամբ, գրչության այս հնաույն կենտրոնից են իրենց լուսավորչական գործունեությունը սկսել ու ծավալել Սուրբ Սահակ Մեծ կաթողիկոսը և հայ գրերի ստեղծող Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը։ Նրանց հիմնադրած Մատենադարանը հարյուրամյակներ շարունակ Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կաթողիկոսարանում եղել է որպես Մայր Գրատուն։ Այնուհետև, դարեր շարունակ այս րատանը ոչ միայն հավաքվել ու պահպանվել են հայերեն գրչարերը, այլև ուսումնասիրվել, օրինակվել և տարածվել աշխարհով մեկ։

Պատմական Հայաստանի միջնադարյան քաղաքներում իրար են հանդիպել արևելքի և արևմուտքի տարբեր ժողովուրդներ ու մշակույթներ։ Հայաստանով են անցել բազմաթիվ առևտրատնտեսական մայրուղիներ, հայտնի ու անհայտ միապետների բանակներ ու հրոսակներ։ Հայ մատենարությունը Հայաստանի և հարևան ժողովուրդների պատմության և մշակույթի մի անփոխարինելի կենսաիր է։ Աշխարհարական կարևոր դիրքում գտնվելով, Հայաստանն ականատեսն ու մասնակիցն է եղել այս տարածաշրջանի պատմության տարբեր փուլերի քաղաքական-տնտեսական, գիտամշակութային զարգացումների։ Հայ մատենագրությունը ոչ միայն այդ իրադարձությունների հավաստի սկզբնաղբյուրներից է, այլև հաճախ միակ սկզբնաղբյուրը։

Պատերազմների արհավիրքներից, բնական աղետներից, կորստից փրկվել ու սերունդներին են փոխնցվել ինչպես հայ, այնպես էլ օտար լեզուներից հայերենի թարմանված միջնադարյան մշակույթի, գրականության, գիտության և պատմության բազմաթիվ անձեր, որոնց բնօրինակները մայր լեզուներով չեն պահպանվել։

Նկատի ունենալով համաշխարհային մշակույթի համատեքստում այս մշակութային ժառանության ինքնատիպությունն ու նշանակությունը, Մատենադարանը 1998 թվականից ընդրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Աշխարհի հիշողություն ցանկում։


[խմբագրել] Պատմությունը

Մատենադարանը աշխարհի հնագույն և հարուստ ձեռագրատներից է։ Այստեղ հավաքված շուրջ 17 000 ձեռաիր մատյաններն ընդրկում են հայ հին և միջնադարյան գիտության ու մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառները՝ պատմության, աշխարահարության, քերականության, փիլիսոփայության, իրաւունք, բժշկության, մաթեմատիկաև, տիեզերագիտությանևտոմարաիտության, ալքիմիաևքիմիա, թարգմանական գրականության, գրականության, վաւերաիտության, արուեստի պատմութիւն, մանրանկարչութիւն, երաժշտութիւնևթատրոն և այլն, ինչպէս և պահւում են արաբերէն, պարսկերէն, յունարէն, ասորերէն, լատիներէն, եթովպերէն, հնդկերէն, ճապոներէն և այլ լեզուներով ձեռարեր։ Մշակութային ժառանութեան պահպանութեան այս հաստատութիւնում կորստից փրկուել են բազմաթիւ բնարեր, որոնք իրենց մայր լեզուով չեն պահպանուել և հայտնի են միայն հայերեն թարմանութիւնները։

Մաշտոցեան Մատենադարանի պատմությունը սկիզբ է առնում հայերեն գրերի գյուտով 405թ. և կրում է իր իսկ հիմնադրողի՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը։

Դարերի պատմութիւն ունի ձեռաիր հարստությունների այս կենտրոնը։ Նրա հավաքածոյի հիմքը կազմում է Էջմիածնի կաթողիկոսական ձեռարատունը։

5ևրդ դարի պատմիչ Ղազար Փարպեցու մի վկայությունից տեղեկանում ենք, որ Էջմիածնի ձեռարատունը ոյութցուն է ունեցել դեռևս 5ևրդ դարում։ Այն հատկապէս մեծ նշանակություն է ստանում 1441 թ. հետո, երբ կարթողիկոսական աթոռը Սսից Կիլիկիա տեղափոխվում է Էջմիածին։

Էջմիածնում և նրա մոտակայքում տնվող վանքերում սկսում են ընդօրինակվել հարյուրավոր ձեռարեր, հատկապէս 17ևրդ դարի ընթացքում, որոնցից շատերը այսօր էլ պահւում են Մատենադարանում. և աստիճանաբար Էջմիածնի վանական րատունը դառնում է Հայաստանի ամենահարուստ րատներից մէկը։

1668 թ. րուած մի յիշատակարանում տեղեկութիւններ են հաղորդւում այն մասին, որ Փիլիպոս կաթողիկոսի օրոք 1633և1655 Էջմիածնի վանքը հարստացել է բազմաթիւ րքերով։ Ձեռարերի հայթայթման ործն աւելի լայն չափերի է հասնում Յակոբ Ջուղայեցու աթոռակալութեան տարիներին 1655և1680։

18ևրդ դարի ընթացքում, դժբախտաբար, Էջմիածինը բազմիցս ենթարկւում է թշնամիների հարձակումների։ 19ևրդ դարի սկզբներին արդէն Էջմիածնի հարուստ Մատենադարանից մնացել էին միայն աննշան քանակութեամբ ձեռարեր։

Արևելեան Հայաստանը Ռուսաստանին միաւորուելուց յետոյ 1828 թ. Էջմիածնի Մատենադարանի պատմութեան համար սկսւում է նոր շրջան։ Հայ մշակոյթի ործիչներն առաւել վստահութեամբ են զբաղւում ձեռարերի ձեռք բերման և կարաւորման ործով։

Նշանաւոր մատենաէտ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Շահխաթունեանը կազմում է Մատենադարանում տնուող ձեռարերի առաջին ցուցակը, որը ֆրանսերէն և ռուսերէն թարմանութիւններով և ակադեմիկոս Մ. Բրոսսէի առաջաբանով լոյս է տեսնում 1840 թ. Պետերբուրում ցանկում համառօտակի թուարկուած է 312 ձեռաիր։ Երկրորդ՝ աւելի ընդարձակ ցուցակը կազմում է Դանիէլ եպիսկոպոս Շահնազարեանը այս ցուցակը հրատարակչի անունով յայտնի է որպէս Կարենեան ցուցակ, հրատ. 1863 թ., որտեղ նկարարուած է 2340 ձեռաիր։

Ձեռարերի աճը Մատենադարանում առաւել մեծ չափերի է հասնում հետաայում, երբ ձեռաիր մատեանների հաւաքմամբ, պահպանմամբ և նկարարութեամբ սկսում են զբաղուել նաև առանձին մասնաէտներ և հնասէրներ։

1892 թ. Մատենադարանում կար 3158 ձեռաիր, 1897ևին՝ 3338, 1906ևին՝ 3788 ձեռաիր, իսկ Առաջին համաշխարհայինի նախօրեակին 1913 թ.՝ 4060 ձեռաիր։ 1915 թ. Մատենադարան են մտնում Վասպուրականից բերուած Լիմ, Կտուց, Աղթամար, Վարա, Վան և այլն, ինչպէս նաև Թաւրիզից ստացուած 1628 ձեռաիր։

1920 թ. դեկտեմբերի 17ևին պետականացւում է Էջմիածնի Մատենադարանը։ 1922 թ. ապրիլին Մոսկուայից Հայաստան են վերադառնում 4060 ձեռաիր, որ 1915 թ. Մոսկուայ էին տարուել պատերազմական արհաւիրքներից զերծ պահելու մտահոութեամբ։ Այս ձեռարերին են միանում 1915և1921 թթ. ընթացքում հաւաքուած ևս 1730 ձեռաիր։ Շուտով Մատենադարան են մուտք ործում նաև Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի, Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցի, Հայկական Ազարական ընկերութեան, Երևանի րական թանարանի և այլ վայրերի ձեռաիր հաւաքածուները։ Զալի քանակութեամբ ձեռարեր են հաւաքւում նաև Էրզրումից, Նոր Նախիջևանից Դոնի Ռոստով, Աստրախանից և այլ վայրերից։

1939 թ. Մատենադարանը Էջմիածնից տեղափոխւում է մայրաքաղաք Երևան։ Ձեռարական մշակոյթի պահպանութեանը և ուսումնասիրութեանն առաւել զարկ տալու համար 1959 թ. մարտի 3ևին Հայաստանի կառավարութեան որոշմամբ Մատենադարանը վերածւում է իտահետազօտական ինստիտուտի, որին կից ստեղծւում են ձեռարերի իտական պահպանութեան, բնարերի ուսումնասիրման ու հրատարակութեան և թարմանութեան բաժիններ։ Ձեռարերի և արխիւային փաստաթղթերի ցուցակարման ու նկարարման աշխատանքները Մատենադարանում դրուեցին իտական հիմքի վրայ։ Տարիների համառ աշխատանքի շնորհիւ այժմ Մատենադարանն իր ֆոնդերից օտուողների տրամադրութեան տակ է դրել մի շարք ցուցակներ, մատենաիտական ուղեցոյցներ, համառոտարութիւններ ու քարտարաններ։

Մատենադարանի ֆոնդերն են՝ ձեռարական, արխիւային, րադարան և մամուլի բաժիններ։ Մշակութային ժառանութեան անփոխարինելի անձերը պահպանելու, նրանց կեանքը երկարացնելու համար ստեղծուած է վերականնման և վերակազմման բաժինը, մշակուած են յատուկ եղանակներ՝ օտաործելով ժամանակակից իտութեան ու տեխնիկայի նուաճումները։

Մատենադարանի անձնակազմի իտական աշխատանքները ինստիտուտի կազմակերպումից յետոյ դարձան աւելի նպատակադիր ու ծրարուած։ Բաւական է ասել, որ 1959 թուականից սկսած Մատենադարանի աշխատակիցների ջանքերով հրատարակուել են երկու հարիւրից աւելի րքեր, որոնց մէջ կան հայաիտական մեծ արժէք ունեցող աշխատութիւններ, և պարբերաբար լոյս են տեսնում Բանբեր Մատենադարանի իտական աշխատութիւնների ժողովածուի հատորները։

Հայկական ձեռարական հարստութիւնները ուսումնասիրողների առջև լայնօրէն բացելու, նրանց աշխատանքները դիւրացնելու նպատակով Մատենադարանում լայն ծաւալ են ստացել ձեռարերի նկարարման մատենաիտական աշխատանքները. 1965 և 1970 թթ. հրատարակուեցին Մատենադարանի հայերէն ձեռարերի համառօտ ցուցակի Ա և Բ հատորները՝ ժամանակարական, նիւթերի, պատառիկևպահպանակների, տեղանունների, անձնանունների մանրամասն օժանդակ ցանկերով։

Իսկ 1984 թ. հրատարակուել է Մայր ցուցակի Ա հատորը։ Վերջին տասնամեակների ընթացքում հրատարակուել են հայ մատենարութեան մի շարք ործեր, որոնց թւում պատմիչներ Կորիւնի, Եղիշէի 5ևրդ դ., Սեբեոսի, Յովհան Մամիկոնեանի 7ևրդ դ., Կիրակոս Գանձակեցու 13ևրդ դ. երկերը, Վրաց պատմութիւնը Քարթլիս ցխովրեբա, յոյն փիլիսոփաներ Թէոն Ալէքսանդրացու 1ևին դ., Զենոնի, Հերմես Եռամեծի 3ևրդ դ. աշխատութիւնների հայերէն թարմանութիւնները, Դաւիթ Անյաղթի 5և6ևրդ դդ., Յովհան Որոտնեցու և Գրիոր Տաթևացու 14ևրդ դ. աշխատութիւնները, Յովհաննէս Երզնկացու 13և14 դդ., Խաչատուր Կեչառեցու 14ևրդ դ., Մարտիրոս Ղրիմեցու 17ևրդ դ., Նաղաշ Յովնաթանի, Պաղտասար դպրի 18ևրդ դ. բանաստեղծութիւնները և այլն, և այլն։ Մեծ արժէք են ներկայացնում հայերէն ձեռարերի յիշատակարանների, մանր ժամանակարութիւնների, պարսկերէն վավերարերի հատորները։

Գիտութեան զարացումը մեր երկրում, Մատենադարանի շէնքի ընձեռած ցուցադրական հնարաւորութիւնները աննախընթաց ճանաչում են բերել հայկական ձեռարերի այս խոշորաոյն կենտրոնին՝ մեծապէս նպաստելով ձեռարերի հաւաքման աշխատանքներին։

Յաճախակի են դարձել այն դէպքերը, երբ մեր երկրում և արտասահմանում ապրող հայերը Մատենադարանին են նուիրում իրենց մօտ պահուող հայ ձեռարական մշակոյթի նմուշները, կորստից փրկուած մասունքները։ Բաւական է յիշել Յարութիւն Հազարեանին Նիւ Եօրքից, որ նուիրել է 397 հայերէն և օտար լեզուներով ձեռարեր, Ռաֆայէլ Մարկոսեանին Փարիզից, որ հայրենիքին է կտակել 37 ձեռաիր, Վարուժան Սալաթեանին Դամասկոսից, որ իր ծնողների յիշատակին նուիրել է աւելի քան 150 ձեռաիր, Արշակ Տիրանեանին Լոս Անջելեսից, Կարպիս Ջրբաշեանին և Գևոր Բաքրջեանին Փարիզից և շատ ու շատ ուրիշների։

Թանկ են հարիւրաւոր այն անձանց անունները, որոնք ունենալով լոկ մէկ ձեռաիր մատեան, դա են նուիրել. 95ևամեայ Տաճատ Մարկոսեանը Իրանի Նոր Ջուղայի Ղարղուն իւղից 1969 թ. Մատենադարան է ուղարկել 1069 թ. Նարեկայ վանքում ընդօրինակուած մի մատեան, որի համար հիմք է եղել Մաշտոցի ձեռքով 5ևրդ դարում րուած Աւետարանը։

Անցեալի հայ մշակոյթի ամեն մի յուշ, ամեն մի բեկոր իր նշանակութիւնն ունի, և Մատենադարանի աշխատակիցները ամենայն նախանձախնդրութեամբ աշխատում են դրանք փրկել կորստից։ Այդ իսկ նպատակով ծրարուած աշխատանքներ են ծաւալված հայրենի երկրում և արտասահմանում մասնաւոր անձնանց մօտ պահուող ձեռարերը հաշուառման վերցնելու ուղղութեամբ։

Այս ործում իրենց կամաւոր մասնակցութիւնն են բերում մեր մատենարութեան մասունքները սրբութեամբ պահպանելու ործով շահարռուած տարեց ու երիտասարդ շատ նուիրեալներ։

Մատենադարանի տնօրինութիւնը մեծ կարևորութիւն է տալիս նաև արտասահմանեան թանարաններում ու րադարաններում պահուող հայերէն ձեռարերի մանրաժապաւէնների ձեռք բերմանը, որոնց օտաործումով աւելի ամբողջական ու իտական տեսակետից կատարեալ են լինում հրատարակուող բնարերն ու հետազօտութիւնները։


[խմբագրել] Բաժիններ

Մատենադարանում պահպանվող ձեռարերի, դիվանական վավերարերի, արխիվային փաստաթղթերի, հնատիպ րքերի, մամուլի և հայաիտական հարուստ րադարանի իտական պահպանությամբ զբաղվում են տարբեր բաժիններ։

ՁԵՌԱԳՐԱՏՈՒՆ - Ձեռարերի իտական պահպանության բաժին։

ԴԻՎԱՆԱՏՈՒՆ - Դիվանական վավերարերի և արխիվային փաստաթղթերի իտական պահպանության բաժին։

ԳՐԱԴԱՐԱՆ - Հնատիպ և հայաիտական րականության իտական պահպանության բաժին։

ՄԱՄՈՒԼ - Հնատիպ և պարբերական մամուլի իտական պահպանության բաժին։

ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ - Ժառանության վերականնման և կազմերի նորոման բաժին։

ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ - Համակարչային-հրատարակչական բաժին։

Ժառանության պահպանության, անհրաժեշտ ջերմաստիճանի և խոնավության պահպանումը, ժամանակի ընթացքում վնասված արժեքների նորոումն ու տրամադրումը Մատենադարանի երկու ընթերցասրահներում աշխատող իտնականներին, այդ բաժինների մշտական և ամենօրյա աշխատանքն է։

Գիտական պահպանության այս բաժիններից ընթերցման և ուսումնասիրման են տրվում տարեկան շուրջ 3000 ձեռաիր և տպաիր նյութեր։

Անձեռակերտ Մատենադարան պաշտոնական հանույցն ինտերնետում հնարավորություն է տալիս իտնականների, դասախոսների, ուսանողների և պարզապես հետաքրքրասերների ավելի լայն շրջանակների՝ մոտիկից ծանոթանալու Մատենադարանի պահոցներում պահպանվող աննահատելի արժեքներին։

Այցելելով պաշտոնական հանույցի համապատասխան բաժինների էջեր, դուք կարող եք տեղեկություններ ստանալ ոչ միայն իտության ամենատարբեր բնաավառներին առնչվող և տարաբնույթ խնդիրներ լուսաբանող այս հարստության, այլև դրանց պահպանության ձևերի և մեթոդների մասին։

[խմբագրել] Ժառանգություն

Գիտության տարբեր բնաավառներին վերաբերող Մատենադարանյան նյութերին դուք կարող եք ծանոթանալ այցելելով Հանույցի Ժառանություն բաժնի համապատասխան էջերը։ Անշուշտ բոլոր բնաավառները չեն որ ընդրկված են այս էջերում։ Հանույցն իր զարացմանը զուահեռ լրացնելու և արդեն բացված էջերը թարմացնելու է նոր աշխատանքներով։ Ներկայացված էջերում դուք կարող եք ըստ բնաավառների ծանոթանալ իտության և մշակույթի տարբեր ոլորտների վերաբերող Մատենադարանի հայերեն ձեռարերի անսպառ պաշարին։ Տեղեկությունները ներկայացված են համառոտ և ընդարձակ տարբերակներով։ Ավելի ընդարձակ տեղեկությունների համար անհրաժեշտ է դիմել Հանույցի աշխատակազմին կամ այցելել Գիտահետազոտական խմբեր (ԳԻՏ ԽՄԲԵՐ) կամ Աշխատակազմ էջեր և դիմել համապատասխան բաժին։

[խմբագրել] Աղբյուրագիտություն

Աղբյիւրաիտութիւնն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ ու տարաբնոյթ նիւթերի ուսումնասիրութիւն՝ պատմաիտութիւն, հնաիտութիւն արխեյոլոիայ, հնարաիտութիւն պալեոլոիայ, ազարութիւն էթնորաֆիայ, դրամաիտութիւն նումիզմատիկայ, արձանարաիտութիւն էպիրաֆիկայ, կնիքաիտութիւն սֆրաիստիկայ, զինանշանաիտութիւն հերալդիկայ, տոմարաիտութիւն խրոնոլոիայ, դիվանաիտութիւն դիպլոմատիկայ, չափաիտութիւն մետրօլոիայ, պատմական աշխարհարութիւն և այլն։

Այնպես, ինչպես մարդկային քաղաքակրթութեան իւուրաքանչիւր երևոյթ կարիք ունի տվեալ ճիւղը ուսումնասիրող պատմութեան, ճիշտ այդպես էլ իւուրաքանչիւր ճիւղային պատմութիւն այս կամ այն չափով յենւում է տւեալ բնաավառն ուսումնասիրող աղբիւրաիտութեան վրայ։

Յաճախ միայն աղբիւրաիտական յատուկ ուսումնասիրութեան շնորհիվ է հնարաւոր դառնում ճշտել որևէ երևոյթի վայրը, ժամանակը, միջավայրը, զարացման սկիզբն ու ընթացքը, եթե առկայ է յեղինակը, և բազում այլ խնդիրներ, որոնք հնարավոր են դարձնում ուսումնասիրել մարդկային քաղաքակրթութեան զարացման իտական պատմութիւնը։

Աղբիւրաիտական նիւթերը բաժանվում են հին հիմնական խմբերի՝ նիւթական, ազարական, լեզվական, բանաւոր և րաւոր։ Յարկ չհամարելով առանձինևառանձին ներկայացնելու թուարկած խմբերը, նշենք, որ աղբիւրների մի շարք խմբեր հանդես են ալիս ոչ միայն առանձին, այլև միատեղ։ Օրինակ, վաղնջական ժամանակներից սկսած նիւթական մշակոյթի հուշարձանների վրայ, լինեն ճարտարապետական կոթողներ, կենցաղային կիրառութեան առարկաներ, զենքեր, դրամներ, յաճախ լինում են շատ ուշարավ արձանարութիւններ և հակառակը, րավոր հուշարձանները իրենց հերթին ուշարավ նիւթ են պարունակում տվյալ շրջանի նիւթական մշակոյթի զարացման, արհեստների, արուեստների, տարբեր երկրների միջև առևտրական փոխյարաբերութիւնների մասին, քանզի ցանկացած րավոր աղբիւր՝ կավե սալիկ թե մշակված րանիտ կամ բազալտ, պապիրուս թե մաաղաթ, բացի իր պարունակած բովանդակութիւնից, ներկայացնում է նաև տվեալ վայրի կամ երկրի տվեալ շրջանի նիւթական մշակոյթը։

Պատմական Հայաստանը, որն իրաւամբ կոչվում է թանարան բաց երկնքի տակ, համաշխահային քաղաքակրթութեան սակավաթիւ այն կենտրոններից է, ուր հնաիտական նիւթերը հասնում են մինչև երրորդական և չորրորդական ժամանակաշրջանները։ Հայաստանի տարածքում առկա են մարդկային յասարակութեան զարացման բոլոր շրջաններին վերաբերող վկաիւթյիւններ՝ սկսած պալեոլիթից ու նեոլիթից մինչև պղնձի, բրոնզի և երկաթի դար, ըստ որում մի շարք ուսումնասիրութիւններ ալիս են փաստելու, որ Հայաստանը եղել է մետաղամշակութեան սկզբնավորող կենտրոններից մեկը մարդկային քաղաքակրթութեան մեյջ։

Սակայն, ի տարբերութիւն շատ այլ երկրների ու ժողովուրդների, Հայաստանը և հայ ժողովուրդը հանամանքների բերումով զրկուած լինելով իր պատմական տարածքի 9/10ևից, տևականորեն զրկուած են հայերի ու Հայաստանում հազարամյակների ընթացքում ստեղծուած մշակութային արժեքների մեծ մասի ուսումնասիրութեան հնարաւորութիւնից։ Հատկապես պետք է շեշտել այն հանամանքը, որ վերջին հարիւրամեակում, երբ իսկապես ամենուր բուռն հետաքրքրություն ստեղծուեց անցեալի արժեքների ուսումնասիրութեան և արժեքավորման նկատմամբ, հայ ժողովուրդը ենթարկուեց բռնի արտաաղթերի, կոտորածների և XX դ. առաջին ցեղասպանութեան։

Դառնութեամբ պետք է արձանարել, որ նշուած արժեքների զալի մասը օտար, յաճախ թշնամաբար տրամադրուած երկրներում կամ ոչնչացվում են, կամ կեղծվում, վերարվում օտար, այդ արժեքները ստեղծած ժողովրդի հետ որևէ առնչութիւն չունեցող քաղաքակրթութիւնների։ Ստեղծուած իրավիճակում, բնականաբար, չափազանց կարևորվում են հայերեն րաւոր հուշարձանների, մասնավորապես ձեռաիր մատեանների և վավերական փաստաթղթերի ուսումնասիրութիւնն ու հրապարակումը։

Անշուշտ, հայոց ձեռարերը ևս կիսել են իրենց ծնող ժողուրդի ողբերական ճակատաիրը։ Տասնեակ հազարաւոր ձեռարեր են ոչնչացուել պարսկական, արաբական, թիւրքական, մոնղոլական արշավանքների ընթացքում։ Բազում ողբերական օրինակներից յիշենք միայն մեկևերկուսը։

1170թ. Սիւնիքի Բաղաբերդ ամրոցը րաւելիս, ուր այդ պահին հավաքուել էին Սիւնեաց վանքերի սրբութիւնները և մասնաւորապեյս Տաթևի յռչակավոր վանքի ձեռարերը, սելջուկևթուրքերը ոչնչացրեցին ավելի քան 10.000 ձեռաիր, որի մասին հաղորդում է հայ պատմարութեան ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը՝ Սիւնեաց մետրոպոլիտ Ստեփաննոս Օրբելեանը(1)։

Իր յետևանքներով ահաւոր եղավ 1292թ. եիպտական մամլիւքների կողմից Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի րաւումը, ուր ոչնչացուեցին ոչ միայն բազմահազար ընտիր ձեռարեր, այլև արուեստի աննման նմուշներ, որոնք դարեր ի վեր կուտակուել էին հայոց կաթողիկոսարանում(2)։

Հայոց ձեռարերի ողբերական ճակատաիրը առաուել տխուր ընթացք ունեցաւ հայոց պետականութեան անկումից և հայ աւատատիրական տների ոչնչացումից հետոյ, որն իր լրումին հասաւ XX դարի առաջին տասնամեակներին Օսմանեան Թուրքիայի կողմից արևմտահաիւթեան ցեղասպանութեան շրջանում։

Չնայեած այս ամենին, այնուամենայնիվ հայ ժողովրդի՝ ձեռարերի նկատմամբ տածած անսահման սիրոյ ու նուիրուածութեան շնորհիվ, ձեռաիր անձերի փրկուած մասն անամ յսկայական պատմաիտական, աղբիւրաիտական արժեք է ներկայացնում, ոչ միայն իր ստեղծող ժողովրդի, այլև բազմաթիվ այլ ժողովուրդների քաղաքական, մշակութային, տնտեսական և սոցիալական պատմութիւնների ուսումնասիրութեան յամար։

Աշխարհում հայերեն յայտնի ձեռարերի թիվն անցնում է 26.000ևից, որոնց զալի մասը Մատենադարանում է ըստ նորաոյն տվեալների և 17000 միավոր։ Ձեռարական մեծաքանակ և շատ արժեքաւոր հավաքածոներ են պահպանւում ինչպես արտերկրի հայկական հոևոր կենտրոններում՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի, Վենետիկի և Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութիւնների, այնպես էլ աշխարհի բազմաթիվ թանարանների րապահոցներում և անհատական հավաքածուներում։


[խմբագրել] Վավերագիտություն

Մաշտոցի անվան Մատենադարանի արխիվային բաժնում պահվում են շուրջ 300.000 արխիվային փաստաթղթեր, որոնք կարևոր նշանակություն ունեն Հայաստանի ու հարևան երկրների, հատկապես ուշ միջնադարի քաղաքական ու սոցիալևտնտեսական կյանքի պատմությունը բազմակողմանի ու խոր ուսումնասիրելու համար։


[խմբագրել] Մատենագիտություն

Մատենաիտութիւն բառն առաջացել է մատենաետից, որը նշանակում է իտակ և հմուտ մատենից, իտակ մատենից և դպրութեանց Նոր բառիրք Հայկազեան լեզուի, Վենետիկ, 1837, էջ 619։ Այս իմաստով էլ մատենաետ բառն օտաործուել է Աստուածաշնչի հայերեն թարմանութեան մեջ Եզեկ. ԻԷ 9։

Մատենաիտութիւնն իբրև իտական տերմին ստեղծուել է 19ևրդ դարում։ Այն թարմանուած է հունարեն բիբլիորաֆիայից։ Եղել են կարծիքներ, որ ավելի հարազատ թարմանութիւնը ոչ թե մատենաիտութիւնն է, այլ՝ մատենարութիւնը։ Սակայն քանի որ վերջինս այսօր ունի րականութեան, ավելի ճիշտ՝ հայ հին րականութեան իմաստ, ուստի շրջանառութեան մեջ մնում է մատենաիտութիւնը։

Մատենաիտութիւն պատրաստելու կամ կազմելու աշխատանքները հայ իրականութեան մեջ սկսուել են վաղուց՝ դեռևս միջնադարից։ Մատենադարանում կատարուած մատենաիտական աշխատանքի մասին պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է ուշադրութիւն դարձնել հետևեալ երևոյթներին.

1. Միջնադարում ստեղծուած մատենաիտական ժառանություն, 2. Ձեռարական հավաքածոների մատենաիտական նկարարութիւն, և 3. Գիտական մատենաիտութիւն։

Անշուշտ սրանցից ամեն մեկն ունի իր ենթաբաժինները, որոնց կանդրադառնանք ստորև։

5և18ևրդ դարերում մեր այսօրուա ըմբռնմամբ մատենաիտական երկեր չեն ստեղծվել։ Սակայն բազմաթիվ ցանկեր մեզ համար ունեն խիստ կարևորութիւն իբրև նախնական մատենաիտութեան նմուշներ։ Դրանք են անկանոն րքերի, հայ մատենաիրների, հայ պատմաիրների, օտար պատմաիրների, եկեղեցական մատենաիրների, մեկնիչների, շարականաիրների, Հայոց ժողովների պատմիչների ցանկերը, տարբեր վանքերին կից եղած րադարանների մատենադարանների րացուցակները։

Նկատի ունենալով այն հանամանքը, որ դարերի ընթացքում հազարավոր հայերեն ձեռարեր են ոչնչացել, ինչպես նման ցուցակները, այնպես էլ տարբեր հեղինակների հաղորդած տեղեկութիւնները մեզ նպաստում են տեղեկանալու, թե միջնադարում հայ հեղինակների կողմից ինչ երկեր են րվել կամ թարմանուել այդ թւում նաև այնպիսիները, որոնք մեզ չեն հասել։

Հայ միջնադարեան մատենարութեան ուսումնասիրութեան համար բացառիկ կարևոր տեղ են րաւում ձեռարերի մատենաիտական նկարարութիւնները կամ, ինչպես այսօր ընդունուած է ասել՝ ձեռարացուցակները։ Այդ աշխատանքներն սկսուել են դեռևս 19ևրդ դարում, սակայն հիմնական աշխատանքները կատարուել են միայն վերջին 30 տարում։ Երևանի Մատենադարանից հետոյ ամենայարուստներն աշխարհում Երուսաղեմի, Վենետիկի և Վիեննայի հավաքածոներն են։ Հրապարակի վրա են այս և ուրիշ կենտրոններում պահվող հայերեն ձեռարերի ձեռարացուցակները։

Գիտական մատենաիտութիւնը, ինչպես իրավացիորեն նշում է Հ. Անասյանը, ունի երկու ըմբռնում։ Առաջինը հունարեն բիբլիորաֆիան է, որից և թարմանուել է հայերեն մատենաիտութիւնը, երկրորդը բիբլիոլոիան է, որը ևս հայերեն թարմանվում է մատենաիտութիւն, թեև այդ երկուսն իրարից որոշակիորեն տարբերվում են։ Մեզ հետաքրքրում են և՛ մատենաիտական այն աշխատանքները, որոնք կոչվում են բիբլիորաֆիայ, և՛ այն երկերը, որոնք իրականում բիբլիոլոիայ են։ Առաջին իմաստով ստեղծուել են պարբերական մամուլի, տպաիր րքերի և այլ մատենաիտութիւններ, իսկ երկրորդ առումով, որը բուն իտական մատենաիտութիւնն է, ստեղծուել է միայն մեկ ործ, հետապնդող ամբողջական ծրաիր, որից լոյս են տեսել միայն առաջին երկու հատորները։ Խոսքը վերաբերվում է Հ. Անասյանի Հայկական մատենաիտութեանը։

Հ. Անասյանի սոյն րքի կապակցութեամբ մենք նշեցինք իտական ամբողջական մատենաիտութիւնը, քանի որ մամուլում և որոշ իտական ուսումնասիրութիւններում լոյս են տեսել նաև տարբեր հեղինակների նուիրած մատենաիտութիւններ։




Հայ միջնադարյան մանրանկարչության Անձեռակերտ Պատկերասրահ


Անձեռակերտ պատկերասրահի շտեմարանում ներկայումս կան 1002 Հայ միջնադարայան մանրանկարներ։ Անձեռակերտ Պատկերասրահ դուք կարող եք այցելել կամ պարզապես թերթելով, և կամ փնտրելով կառուցել ձեր նախընտրած բովանդակությամբ Անձեռակերտ սրահներ ըստ ժամանակի, նկարների թեմայի։


Հայաիտական շտեմարաններ

Հայաիտական Շտեմարաններում ընտրելով Ձեզ հետաքրքրող պատուհանը, դուք կարող եք փնտրել և ընթերցել համակարչային շտեմարաններ ներմուծված նյութերը։ Բնույթով տարբեր այս շտեմարաններում ներկայացված են՝

ՀԱՅԵՐԵՆ ՁԵՌԱԳՐԵՐ - Մատենադարանի հայերեն ձեռարերի հիմնական հավաքածուն՝ 11085 ձեռաիր։ Համառոտ նկարարություններով և րչության կամ մանրանկարչության նմուշներով։

ՑՈՒՑԱԿՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿ - Ներկայացված են Հայաստանում, աշխարհով մեկ սփռված և տարբեր հավաքածուներում պահպանվող հայերեն ձեռարերի առ այսօր հրատարակված ձեռարացուցակների ցանկը։

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ - Մատենադարանի դիվանական վավերարերի և արխիվային փաստաթղթերի հավաքծուն՝ պահպանվող 300000 վավերաիր և փաստաթուղթ (ցանկերով և համառոտարություններով)։

ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉ - հայերեն րաբար Աստվածաշնչի տեքստը։

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐ - Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Հայրապետների և Կաթողիկոսների ժամանակարությունը՝ կենսարական տվյալներով հանդերձ։

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՔ - Միջնադարի պատմության, րչության կենտրոնների, իտության տարբեր ճյուղերի մասին ուշարավ տեղեկություններ են հաղորդում հայերեն ձեռարերի հիշատակարանները։ Համառոտ ակնարկով ներկայացված են հայերեն հիշատակարանները։