Աշխարհբեկ Քալանթար

Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Աշխարհբեկ Քալանթար
Աշխարհբեկ Քալանթար

Աշխարհբեկ Քալանթար (1884–1942թթ.)– հայ մեծավաստակ գիտնական, հայագետ և հնագետ։

Բովանդակություն

[խմբագրել] Կենսագրություն

Աշխարհբեկ Քալանթարը ծնվել է փետրվար 11–ին, 1884 թ. Լոռու Արդվին գյուղում։ Պետերբուրգում աշակերտել է Նիկողայոս Մառին, ուսանելու տարիներից ներգրավվել Անիի պեղումներին։ 1914-ին Մառն իր բացակայության ժամանակ նրան է վստահել Անիի պեղումների ղեկավարությունը և այդ աշխատանքների շնորհիվ են այսօր Հայաստանում պահպանվում Անիի հնագիտական նյութերը, որոնք գիտնականը փրկեց 1918 թ.։ Մինչ այդ՝ 1917-ին՝ Ն. Ադոնցի հետ մասնակցել էր Վանի հնագիտական երկրորդ արշավանքներին։

Աշխարհբեկ Քալանթարը Երևանի պետական համալսարանի 7 հիմնադիր դասախոսներից էր, ուր նաև ստեղծեց հնագիտության ամբիոնը։ 1922-ին հրատարակեց հնագիտության առաջին հայերեն դասագիրքը, ինչպես և հիմնադիրներից մեկը եղավ Հայաստանում հնությունների պահպանության կոմիտեի։ Նա ղեկավարել է բազմաթիվ արշավախմբեր ու պեղումներ, իբրև հմուտ մանկավարժ պատրաստել ու կրթել է մասնագետների մի քանի սերունդներ։

Աշխարհբեկ Քալանթարի բեղմնավոր գիտական և մանկավարժական գործունեությունն ընդհատվեց ստալինյան ռեպրեսիայի տարիներին՝ 1938 թվականին, մահացավ 1942-ին։

[խմբագրել] Աշխատությունները

Պրակտիկ գործունեությանը զուգահեռ նրա կատարած գիտական հետազոտություններն ու ուսումնասիրությունները՝ «Հայաստան. Քարե դարից միջնադար», «Վանստանի արձանագրությունները» և «Նյութեր հայկական և Ուրարտական պատմությունից» հատորները անգլերենով վերջերս հրատարակվեցին Փարիզում՝ «Մերձավոր Արևելքի քաղաքակրթությունները» հեղինակավոր մատենաշարով՝ արժանանալով եվրոպական մասնագետների բարձր գնահատանքին։ Հռոմի համալսարանի պրոֆ., նշանավոր ուրարտագետ Սալվինին գրում է, որ Քալանթարի գրքի հրատարակումով գիտության համար լիակատար ոչնչացումից փաստորեն փրկվում են Վանի ուրարտական արձանագրությունների մի հատվածը։ Չիկագոյի համալսարանի պրոֆ., հնագետ Ադամ Սմիթը գրում է. «Քալանթարի կյանքը և գործը բացահայտում են այն մնայուն կարևորությունը, որ ունի Հայկական լեռնաշխարհը համաշխարհային պատմության մեջ»։

Իսկ «Ամերիկյան հնագիտական հանդեսը» Ա. Քալանթարի փարիզյան այս հրատարակության առաջին հատորի գրախոսականում գրում է. «Եթե մինչ այժմ Լեման-Հաուպտն ու Մառն էին համարվում Հարավային Անդրկովկասի վաղ պատմության հետազոտությունների նախաձեռնողները, ապա այս հատորը համոզիչ կերպով ցույց է տալիս, որ ոչ այլ ոք, քան Աշխարհբեկ Քալանթարն է եղել Հայկական բարձրավանդակի հնագիտության մանրակրկիտ կերտողը»։

[խմբագրել] Քալանթարին նվիրված հուշատախտակի բացում

2006 թ.–ին Երևանի Տերյան փողոցի թիվ 62 տունը քաղաքի համար հիշողության նոր վայր դարձավ՝ պատին փակցված հուշատախտակի շնորհիվ. վկայություն, որ հայագետ,հնագետ, պատմաբան Աշխարհբեկ Քալանթարը 1935-38 թթ. ապրել է այս տանը։ Բացման արարողությունը տեղի է ունեցել նոյեմբերի 26-ին, որին ներկա էին հայ գիտության ու մշակույթի անվանի գործիչներ, ակադեմիկոսներ։ Հուշատախտակի հանդիսավոր բացումը կատարեցին հնագետի դուստրը՝ Մարիաննա Գուրզադյանը և ակադեմիկոս Վարազդատ Հարությունյանը, որն անձամբ ճանաչել է Քալանթարին։

«Աշխարհբեկ Քալանթարը մեր հայագիտության նվիրական ու ողբերգական անուններից է։ Ինչպես իր բացառիկ ուսուցիչները՝ Հովսեփ Օրբելին, Ն. Ադոնցը, ինքն էլ չէր կարող բավարարվել միայն պատմության, լեզվի կամ հնագիտության ասպարեզներով։ Նրա աշխատանքները հավասարապես կարևոր են ինչպես հայ ճարտարապետության, պատմության, նաև արվեստի ուսումնասիրությունների համար», արժևորումի իր խոսքում արվեստաբան Լևոն Չուքասզյանն անդրադարձավ գիտնականի քաղաքացիական կեցվածքին նաև, երբ Ա. Քալանթարը 30-ականներին շարունակաբար դիմում էր պատկան մարմիններին՝ Սբ. Պողոս–Պետրոս և Կաթողիկե եկեղեցիների քանդումը կանխելու բազմաթիվ գրություններով։ Դժբախտաբար, նրա ջանքերն այս ուղղությամբ ապարդյուն անցան (առաջինը՝ քանդվեց, Կաթողիկե եկեղեցու մի մասը մնաց), սակայն մեզ ավանդված նրա ուսումնասիրություններն այս մասին, փաստելով պատմական իրողությունները, նաև պատվիրան են հետագա սերունդներին՝ կանխելու պատմամշակութային արժեքների ոչնչացման բարբարոս գործելակերպը, ինչը շատ արդիական է այժմ՝ մեր քաղաքի համար։

Հուշատախտակի բացման արարողությանը մասնակցում էին հնագետի թոռները՝ նշանավոր գիտնական, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Վահագն Գուրզադյանը, Աշխարհբեկ Քալանթար-կրտսերը։ Վահագն Գուրզադյանը գիտական գործունեությանը զուգահեռ երկար տարիներ նախանձախնդրորեն զբաղվել է հայագետի արխիվների պրպտումներով, նրա ուսումնասիրություններն ամբողջացնելու և հրատարակության պատրաստելու աշխատանքներով։

Հուշատախտակը, որ հեղինակել է վաստակավոր ճարտարապետ Սարգիս Գուրզադյանը, կրում է մի քանի խորհրդանիշներ։ Շրջանակը կրկնում է Անիի զինանշանի ուրվագիծը (Քալանթարը ուներ ուսումնասիրություն այդ զինանշանին նվիրված)։ Զետեղված է Քալանթարի Վանում հայտնաբերած Ուրարտուի Մենուա թագավորի արձանագրության մի հատված, ինչպես նաև մի զարդանախշ Վանստանի վանքից, որի արձանագրությունները ուսումնասիրել էր գիտնականը։

[խմբագրել] Աղբյուր

Մելանյա Բադալյան «Ի պատիվ հայ հնագիտության կերտողին՝ Աշխարհբեկ Քալանթարին», Ապագա հանդես, համար 24, 2006։ [1]