Էսպերանտո

Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Էսպերանտոն կառուցված լեզու է, որն միջազգային օժանդակ լեզուներից ամենալայն տարածումն է գտել աշխարհում: Անունը սերում է «Դոկտոր Էսպերանտո» կեղծանունից, որի տակ լեզվի ստեղծողը՝ Լ․Լ․ Զամենհոֆը, հրապարակել էր Unua Libro գիրքը 1881 թ.՝ հիմք դնելով լեզվի տարածմանը։ Անվանումն ինքը նշանակում է «հույս ունեցող»։ Զամենհոֆի նպատակն էր ստեղծել պարզ և ճկուն լեզու իբրև համատարած երկրորդ լեզու, որն կնպաստեր խաղաղությանն ու միջազգային համերաշխությանը։

Չնայած նրան, որ լեզուն ոչ մի պետության կողմից մինչ օրս չի ընդունվել որպես պաշտոնական լեզու, էսպերանտո իմացողների հանրության մարդաքանակը գնահատվում է 100,000 և 2 միլիոն լեզվակիրների միջև։ Որոշ չափումներով, աշխարհում կան մոտ 1,000 բնածին լեզվակիրներ։[1]

Այսօր Էսպերանտոն կիրառվում է բազմաթիվ բնագավառներում, այդ թվում որպես ճանապարհորդական լեզու, մշակույթային շփման, հաղորդակցման, գրականության և այլ լեզուների ուսուցման համար դյուրին միջոց: Որոշ պետական կրթական համակարգեր առաջարկում են էսպերանտոյի դասեր, և կան փաստեր, որ էսպերանտոյի ուսուցանումը կարող է հանդիսանալ օգտակար նախապատրաստում ապագայում այլ լեզուներ սովորելու գործում։

Բովանդակություն

[խմբագրել] Պատմությունը

Էսպերանտոյի առաջին գիրքը Լ.Լ. Զամենհոֆի հեղինակությամբ
Էսպերանտոյի առաջին գիրքը Լ.Լ. Զամենհոֆի հեղինակությամբ

Էսպերանտոն ստեղծվել է 1870-ականների վերջին և վաղ 1880-ականներին ակնաբույժ Լյուդվիկ Լազարուս Զամենհոֆի կողմից, որն ծագումով լեհ հրեա էր Ռուսական Կայսրության արևմտյան մասից (այժմ՝ Լեհաստան)։ 10 տարի աշխատանքներից հետո, որի ընթացքում Զամենհոֆը այլ լեզուներից գրականություն էր թարգմանում և բնագիր արձակ ու լիրիկական ստեղծագործություններ գրում, էսպերանտոյի առաջին քերականական գիրքը տպագրվեց 1887 թ. հուլիսին Վարշավայում։ Խոսողների թիվը կտրուկ աճ ապրեց հաջարդող մի քանի տասնամյակների ընթացքում, սկզբում միայն Ռուսական Կայսրության մեջ և արևելյան Եվրոպայում, այնուհետև՝ արևմտյան Եվրոպայում, Ամերիկաներում, Չինաստանում և Ճապոնիայում։ Առաջնային տարիներին էսպերանտո իմացողները իրար հետ հաղորդակցվում էին մեծ մասամբ նամակագրությամբ և պարբերականների միջոցով, սակայն արդեն 1905 թ. հավաքվեց առաջին էսպերանտո իմացողների համաշխարհային հանրագումարը, որն անց կացվեց Ֆրանսիայի Բոլոնյա քաղաքում։ Այդ ժամանակներից ի վեր համաշխարհային հանրագումարներ են հավաքվել 5 աշխարհամասերում ամեն տարի, բացի երկու համաշխարհային պատերազմների տարիներից, որոնց մասնակցել են մինչև 6000 մարդ (սովորաբար 2000-3000)։

[խմբագրել] Էսպերանտո խոսողների հանրությունը

[խմբագրել] Աշխարհագրություն և ժողովրդագրություն

Հնարավոր կացարանների և հյուրընկալման վայրերի քարտեղ Pasporta Servo-յի 2005 տվյալներով։
Հնարավոր կացարանների և հյուրընկալման վայրերի քարտեղ Pasporta Servo-յի 2005 տվյալներով։

Էսպերանտո խոսողները ավելի բազմաթիվ են Եվրոպայում և Արևելյան Ասիայում քան Ամերիկաներում, Աֆրիկայում, և Օվկիանիայում, և ավելի բազմաթիվ են քաղաքային քան գյուղային վայրերում։[2] Էսպերանտոն հատկապես տարածված է Եվրոպայի հյուսիսային և արևելյան երկրներում, Ասիայում՝ Չինաստանում, Կորեայում, Ճապոնիայում և Իրանում, Ամերիկաներում՝ Բրազիլիայում, Արգենտինայում և Մեկսիկայում և Աֆրիկայում՝ Տոգոյում և Մադագասկարում։

Էսպերանտո իմացողների թվաքանակի գնահատական էր տրվել թոշակի անցած հոգեբանության պրոֆեսոր և երկարաժամկետ էսպերանտիստ Սիդնեյ Կուլբերտի կողմից, որը ավելի քան տասնյակ երկրների փորձնական տարածքներում 20 տարվա ընթացքում հայթայթում և ստուգման էր ենթարկում էսպերանտո իմացողներին։ Կուլբերտը եզրակացրեց, որ մեկից երկու միլիոն մարդ ունի էսպերանտոյի Արտասահմանյան Ծառայության Մակարդակ 3 իմացություն՝ "մասնագիտորեն հմուտ" (ընդունակ հաղորդակցելու միջին բարդության գաղափարներ առանց վարանումների և հետևելու ճառերի, ռադիո հաղորդումների և այլն...)։[3] Կուլբերտի չափումները արված էին ոչ միայն էսպերանտոյի համար, այլ կազմում էին 1 միլիոնից ավել խոսացողներ ունեցող բոլոր լեզուների համար չափումների ցուցակի մաս, որոնք ամեն տարի տպագրվում էին Աշխարհի Տարեգիրք և Փաստերի Գրքում։ Կուլբերտի իր մեթոդոլոգիայի ամենամանրամասն բացատրությունը պարունակվում է Դեյվիդ Վուլֆին հասցեագրված 1989թ․ նամակում։ Քանի որ Կուլբերտը երբեք չի տպագրել մանրամասն միջանկյալ տվյալներ առանձին պետությունների և տարածաշրջանների համար, ապա դժվար է անկախ գնահատական տալ նրա արդյունքներին։

Ֆինն լեզվաբան Յոուկո Լինդստեդը՝ էսպերանտոյի բնածին լեզվակիրների մասնագետ, ներկայացրել էր հետևայլ սխեման[4], որն ընգծում է լեզվական հմտության ընդհանուր հարաբերակցությունները էսպերանտոյի հանրության մեջ։

  • 1,000 էսպերանտոյի բնածին լեզվակիրներ
  • 10,000 խոսում են ազատ
  • 100,000 կարող են օգտագործել ակտովորոն
  • 1,000,000 կարող են պասիվորեն հասկանալ ահագին մի մաս
  • 10,000,000 ուսումնասիրել են այն որոշ չափով որոշ ժամանակ

Դր. Կուլբերտի մանրամասն փորձարկման տվյալների բացակայության պատճառով, անհնարին է բերել խոսողների թիվը հստակ ճշտությամբ։ Որոշ դիտորդներ հավանաբար կառարկեն Էսպերանտոյի Միջազգային Ասոցիացիայի կայքում բերված արտայտությանը.

Վաճառված դասագրքերի և տեղային հասարակությունների անդամների թվերը դնում են լեզվի որոշ իմացություն ունեցող մարդկանց թիվը հարյուր հազարների և հավանաբար միլինների սահմաններում։ [1]

[խմբագրել] Մշակույթ

Էսպերանտոն հաճախ օգտագործվում է միջազգային մշակույթին ծանոթանալու նպատակով։ Կան 25,000-ից ավել էսպերանտո գրքեր՝ թե՛ բնագիր, թե՛ թարգմանված, ինչպես նաև 100-ից ավել պարբերական հանդեսներ։ Բազմաթիվ էսպերանտո իմացողները օգտագործում են լեզուն աշխարհով մեկ ազատ ճամփորթության համար՝ օտվելով Passporta Serva ծառայությունից։ Ուրիշները աշխարհով մեկ նամակագրական ծանոթություններ են ստեղծում օգտվելով ծանոթությոնների համապատասխան ծառայություններից։ Ամեն տարի 1500-3000 էսպերանտո իմացողներ հանդիպում են Էսպերանտոյի Համաշխարհային Համագումարի սահմաններում (Universala Kongreso de Esperanto)։

Նկարահանվել են երկու լիամետրաժ ֆիլմեր, որոնց երկխոսություններն ամբողջությամբ էսպերանտո են, այն են՝ Angoroj 1964թ. և Incubus 1965 թ.։ Այլ սիրողական կինոնկարներ ևս են նկարահանվել, օրինակ՝ Gerda Malaperis (Գերդան Անհայտացել է) վեպի էկրանացումը։ Մի քանի ազգային լեզուներով նկարահանված կինոնկարներ օգտագործել են էսպերանտոն որոշ ձևով, սրանից է՝ Gattaca ֆիլմը։

Էսպերանտոն հաճախ քննադատվում է «մշակույթ չունենալու» համար։ Լեզվի կողմնակիցներն էլ պնդում են, որ էսպերանտոն մշակութապես չեզոք է իր կառուցմամբ, քանի որ այն ստեղծված էր տարբեր մշակույթների ներկայացուցիչների շփումը հեշտացնելու նպատակով, և ոչ թե որևէ մեկ մշակույթի կրիչ լինելու համար։ Այս պատճառով այն համարվում է իր իսկ մշակույթը կրիչ։

[խմբագրել] Թեմատիկ նշումներ

  1. Յոուկո Լինդստեդ (Հունվար 2006). "Native Esperanto as a Test Case for Natural Language" (pdf). Հելսինկիյի Համալսարան - ՍԼավոնիկ և Բալտիկ Լեզուների և Գրականությունների Ֆակուլտետ.
  2. Սիկոսեկ, Զիկո Մ. Esperanto Sen Mitoj ("Էսպերանտոն առանց Միֆերի"). Երկրորդ հրատարակություն։ Antwerp: Flandra Esperanto-Ligo, 2003.
  3. Կուլբերտ, Սիդնեյ Ս. Երեք նամակ իր էսպերանտո խոսողների թվի չափումների մեթոդոլոգիայի մասին, տեսածրած և HTMLացված Դեյվիդ Վուլֆի կոզմից
  4. Լինդստեդ, Յոուկո։ "Re: Kiom?" (posting). DENASK-L@helsinki.fi, Ապրիլ 22 1996.

[խմբագրել] Արտաքին հղումներ

Վիքիփեդիա

Վիքիփեդիան ունի բաժին
էսպերանտո լեզվով
eo:Ĉefpaĝo