Լեգենդներ հայկական գամփռ շան մասին

Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից


ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԱՄՓՌՆԵՐԸ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄ ԵՆ ԼՈՒՍԻՆԸ (հայկական ՙԶանգի-Զանգի՚ հեքիաթի վերլուծությունը) ՙԶանգի-Զրանգի՚ հեքիաթը պատկանում է այսպես կոչված ՙհրաշապատում՚ հեքիաթների խմբին: Հրաշապատում հեքիաթները առնչվում են առասպելներին, սակայն ի տարբերություն առասպելների, ՙխոսում՚ են այլաբանության լեզվով: Երկինքը հեքիաթում ՙհեռու երկիր՚ է, ՙաշխարհի ծայր՚, ՙլեռան գագաթ՚ կամ ՙծառի կատար՚:Ար¢ը ՙոսկի՚ է, կամ՝ ՙդեղին գույն՚, աստվածները՝ ՙմարդ՚1: Եվ այսպես շարունակ: Խորհրդանիշների իմաստը իմանալով, դժվար չէ ՙհրաշապատում՚ հեքիաթի շերտի տակ նկատել առասպելը: Հեքիաթը առասպել է, միայն շատ հին ¢ ձ¢ափոխված: Քրիստոնեական դաժան դարերում անգամ ժողովուրդները չեն մոռացել նախաքրիստոնեական գեղեցիկ առասպելները աստվածների ¢ բնության աստվածացված ձ¢երի մասին: Քողարկվել են միայն աստվածների անունները. հեքիաթներում գործում են չգիտես որտեղից հայտնված անհայտ հերոսներ ¢ նկարագրվում իրադարձություններ, որոնց իմաստը միշտ չէ, որ հասկանալի է: Սակայն բավական է թափ տալ ժամանակի փոշին հեքիաթի վրայից ¢ տակից կփայլատակի շողշողուն ¢ կենդանի հինավուրց առասպելը: ՙԶանգի-Զրանգի՚ հեքիաթը լուսնային հինավուրց առասպել է Լուսին աստծո ¢ նրա կատարած գործերի մասին: Կա մի աբխազական առասպել Լուսին աստծո, նրա կնոջ՝ Ար¢ աստվածուհու ¢ Լուսնի մարդակերտ քրոջ մասին: Հայկական հեքիաթի ¢ աբխազական առասպելի համեմատությունը կասկածի տեղ չի թողնում, որ Թաթուխը Լուսինն է, իսկ Զանգի-Զրանգին՝ Լուսնին ուղեկցող պահապան շները: Ար¢ը հեքիաթում հանդես է գալիս իբր¢ ՙդեղին գույն՚՝ ծիրանի պտուղ ¢ ծիրանի ծառ: Հայկական առասպելական մտածողության մեջ ար¢ը հաճախ է պատկերվում իբր¢ ծառ: Ներկա է նա¢ Ար¢ի անբաժան ուղեկից Աքաղաղը: Աբխազական հեքիաթի համառոտ բովանդակությանը հետ¢յալն էր. ՙՅոթ հսկա աբխազ եղբայրները քույր չունեին ¢ այդ պատճառով շատ էին տրտմում: Վերջապես նրանք քույր ունեցան, բայց այդ պահից սկսած նրանց հարստությունը սկսեց նվազել: Ամեն գիշեր մի ինչ-որ անտեսանելի ուժ, աննկատ կերպով, հափշտակում էր նրանց հոտը: Փոքր եղբայր Ամզան, որը գուշակության բնածին շնորհք ուներ. եղբայրներին ասաց. ՙՔրոջ կերպարանքով մեր տանը հրեշ է հայտնվել, եկեք սպանենք նրան, թե չէ ոչ միայն մեր օրերն են հաշված, այլ¢ մեր ամբողջ գավառի ժողովրդի՚: Եղբայրները չլսեցին: Այդ ժամանակ Ամզան թողեց հայրենի օջախը ¢ գնաց հեռավոր երկրներ: Այնտեղ նա դարձավ Լուսին-աստված ¢ ամուսնացավ գեղեցկուհի արեգակ Ամրայի հետ: Մի քանի տարի հետո Լուսինը կարոտեց եղբայրներին ¢ գնաց նրանց տեսնելու: Գնաց ¢ ին՞չ տեսավ, ոչ միայն եղբայրներին էին կերել, այլ¢ բնաջնջվել էր գավառի ողջ բնակչությանը, բոլոր կենդանիներն ու թռչունները: Ամբողջ գավառում մնացել էին միայն մարդակեր քույրը ¢ մի մուկ: Քույրը մի ակնթարթում կուլ տվեց եղբոր ձին ¢ գնաց, որ ատամները սրի ու գա եղբորը ուտի: Մուկը պատի ճեղքից դուրս եկավ ¢ տղային խորհուրդ տվեց անհապաղ փախչել: Լուսինը մկան խորհուրդով նետվեց փախչելու ¢ իր դժբախտության մասին լուր տվեց կնոջը՝ Արեգակին: Արեգակը շտապեց օգնության. Քույրը հասավ եղբորը ¢ սկսեց ուտել նրան: Այդ ժամանակ վրա հասավ նա¢ կինը՝ Ամրան: Արեգակը Լուսնին դեպի իրեն էր ձգում, մարդակեր քույրը՝ դեպի իրեն; Արեգակի ¢ մարդակեր քրոջ պայքարը տեսնելով՝ գլխավոր աստված Անցվան սահմանեց հետ¢յալ կերպ՝ առաջին տասնհինգ օրը Լուսինը տվեց կնոջը՝ Արեգակին, իսկ երկրորդ տասնհինգ օրը՝ մարդակեր քրոջը: Այդ ժամանակվանից սկսվեց հերթափոխությունը. լիալուսնից հետո մարդակեր քույրը սկսում է ուտել եղբորը ¢ Լուսինն աստիճանաբար փոքրանում է: Կյանքի վերջում դժբախտ ամուսնուն օգնության է հասնում կինը: Արեգակի փաղաքշանքները կյանքի են կոչում Լուսնին , վրա է հասնում Լուսնի լիակատար փթթումը , հետո դարձյալ հայտնվում է քույրը ու ամեն ինչ կրկնվում է նորից՚: Պարզելով հետո ՙԶանգի-Զրանգիի՚ մեջ ՙգաղտնագրված՚ լուսնային առասպելը, դժվար չէ կռահել մի հնադարյան նկարի բովանդակություն: Նկարը նկարված է կավե ոչ մեծ տուփի վրա ¢ հայտնաբերվել է Հայաստանի Հանրապետության Լոռվա նահանգում, Լոռի բերդի վաղ երկաթե դարի դամբարաններից մեկում3: Այն երեք հազար տարեկան է: Տուփը հախճապակուց է, պատրաստված կաթնա-ճերմակ նուրբ կավից: Այն ունի ուղղանկյուն տեսք, սրածայր ոտքեր ¢ երկու փոքրիկ բռնակներ՝ կլոր, ուղղահայաց անցքերով: Անոթի չափսերն են 6x5 սմ, բարձրությունը՝ ոտքերի հետ միասին՝ 8,3սմ: Տուփի չորս կողմերի վրա նկարված են հայկական գամփռներ ¢ երկրաչափական պատկերներ (տես նկարը) : Երկու երկար հարթությունների վրա, բռնակների երկու կողմերում շները պատկերված են մեջք-մեջքի դարձրած, իսկ նեղ պատերի վրա՝ հորիզոնական դիրքով: Շներն ակնհայտորեն տարբերվում են իրենց գույներով: Ըստ եր¢ույթին մեկը ս¢ է եղել, մյուսը՝ սպիտակ: Տուփը թվագրվում է մ.թ.ա. 11-ից 8-րդ դարերով: Տուփի վրա պատկերված նկարների իմաստը հասկանալուն օգնում են տուփի վրայի երկրաչափական պատկերները ¢ նրանց համեմատությունը վաղ հայկական նշանագրերի հետ3: Լուսնի մահիկ հիշեցնող պատկերը հայկական պատկերագրերում ընթերցվում են իբր¢ ՙլուսին՚: Երկու գամփռների միջ¢ եղած սլաքաձ¢ նշանը խորհրդանշում է ՙարեգակը՚, իսկ բրգաձ¢ նշանները՝ ՙլեռ՚ ¢ ՙլեռնաշղթա՚: Այսպիսով՝ Լոռի Բերդի վաղ երկաթե դարի կավե տուփի վրա պատկերված են գամփռներ, ար¢, լուսին ¢ լեռներ: Սակայն, ինչպես եր¢ում է հայկական ՙԶանգի-Զրանգի՚ հեքիաթի ¢ աբխազական առասպելի համեմատությունից ՙշներ՚, ՙար¢՚, ՙլուսին՚ կոմպոզիցիան իրենից ներկայացնում է լուսնային առասպել: Հետ¢աբար տուփի վրա պատկերված շները ոչ թե պարզապես գամփռներ են, այլ լուսնին ուղեկցող պահապան շներ:

Գրականություն 1.Թ.կՐՏտտ, ԼրՑՏՐՌփպրՍՌպ ՍՏՐվՌ ՉՏսՖՔպովՏռ րՍՈջՍՌ ծ. ԺՋՈվՈՔՌՈ, հՑՈՑՖՌ տՏ ֆՑվՏչՐՈՒՌՌ ԸուՈջՌՌ, ԸոփՏրՌջՊՈՑ, հցւցՎՌ,1960, րՑՐ.29 2.հ. ԺպՉպՊՋÿվ, խՏՐՌ-ըպՐՊ, ԼջՊՏՑպսՖրՑՉՏ Ըծ ԸՐՎÿվրՍՏռ հհՀ, ժՐպՉՈվ, 1981, րՑՐ. 53-54 3. Հ. Մարտիրոսյան, Գիտությունը սկսվում է նախնադարում, Եր¢ան, 1971: Շանն ընտելացնելու մասին հայերը այսպիսի մի ավանդություն ունեն2: Սկզբում գայլերն են ապրելիս եղել մարդու մոտ ¢ ծառայել են նրան այնպես, ինչպես ներկայումս շունն է ծառայում: Այդ ժամանակ շները վայրենի էին ¢ ապրում էին անտառներում: Այնտեղ ցուրտ էր ¢ նեղվում էին քաղցից, ուստի դիմում են գայլերին, թե՝ հիվանդացել ենք, թույլ տվեք գանք մարդու տաք բնակարանում ապրենք միառժամանակ, մինչ¢ որ կառողջանանք, իսկ դուք մեր տեղը անտառ գնացեք: Համաձայնության են գալիս, ՙպաշտոնների՚ փոխանակություն կատարում: Կարճ ժամանակուն նրանք այնպես են կապվում մարդու հետ, որ այլ¢ս չեն ցանկանում բաժանվել նրանցից: Մինչ¢ այժմ էլ գայլերը անտառից բարձրաձայն հարց են տալիս՝ ՙԱռողջացա՞ք, վերադարձեþք՚: Իսկ շները ոռնում են ¢ դրանով ցույց տալիս, թե իբր դեռ տանջվում են ցավերից: Այս ավանդության մեջ ուշադրության արժանի է այն հանգամանքը, որ մարդը մի ժամանակ ընտելացրած է եղել նա¢ գայլերին: