Փավստոս Բյուզանդ
Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Փավստոս Բյուզանդ(ծննդյան և մահվան թթ. անհայտ), հայ պատմագիր (IV կամVդ.)։ Ուսումնասիրողները Փավստոս Բյուզանդին նույնացնելով հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի խորհրդական հույն եպիսկոպոս Փավստոսին, կարծում են, որ նա իր «Պատմություն Հայոց» երկը գրել է IVդ. վերջին, հուներեն, իսկ Vդ. այն թարգմանվել է հայերեն։ Այլ հայագետներ Փավստոս Բյուզանդին համարում են հայ, իսկ նրա երկը՝ գրված հայերեն, Vդ. 2-րդ կեսին, որի հեղինական իբր իր գիրքը վերագրել է նկարագրված դեպքերի ժամանակակից հույն հոգևորոկան Փավստոսին։ Ղազար Փարպեցին Փավստոս Բյուզանդին դիտելով որպես հայոց պատմության երկրորդ գրքի հեղինակի, նրա երկում հանդիպող թերությունները վերագրում է հետագա թերուս մարդկանց։ Մինչև XIXդ. վերջին քառորդը Փավստոս Բյուզանդի «Պատմություն Հայոցը» համարվել է անվստահելի աղբյուր։ Վիճակը փոխվել է, երբ ֆրանսիացի հայագետ Սեն–Մարտենը Փավստոս Բյուզանդի երկը գնահատել է որպես կարևոր աղբյուր և լրջորեն ձեռնամուխ եղել դրա ուսումնասիրմանը։ Պատմիչի Բյուզանդ մականունը հիմնականում մեկնաբանվել է բյուզանդացի կամ Բյուզանդիայում կրթություն ստացած մարդու իմաստով։ Փավստոս Բյուզանդի երկը ընդգրկում է պատմական կարճատև ժամանակաշրջան՝ Խոսրով Բ Կոտակից մինչև Հայաստանի առաջին բաժանումը (387) Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև։ Այն բաղկացած է առաջաբանից և չորս դպրություններց, որոնք բաժանվում են առանձին վերնագրված գլուխների։ Փավստոս Բյուզանդը իր երկը շարադրելիս, օգտվել է Աստվածաշնչից, վարքաբանական–վկայաբանական գրքերից, հայակական նախորդ պատմագիտական գրականությունից, ավանդազրույցներից։ Պատմագիտական և բանասիրական մեք արժեք է ներկայացնում երկում զետեղված «Պարսից պատերազմը» ժողովրդական ավանդավեպը, որի առանցքը Սասանյան Պարսկաստանի դեմ հայ ժողովրդի մղած հերոսական պայքարի պատմությունն է։ Այն ներթափանցած է քրիստոնեական գաղափարախոսությամբ՝ երկի մեկ երրորդը կազմում են զանազան տեսիլներ, սրբերի վարքագրություններ, հրաշքներ, քարոզներ, խրատներ, վարդապետություններ, աղաթքներ։ Պարունակում է արժեքավոր տեղեկություններ Հայաստանի IVդ. քաղաքական պատմության, ներքին կյանքի, հասարակական–քաղաքական կառուցվածքի, դասակարգային ու ներդասային պայքարի, նրանց փոխհարաբերությունների, եկեղեցակրոնական հարցերի, ժողովրդի կենցաղի, հավատալիքների պարսկա–բյուզանդական հակամարտության մեջ Հայաստանի դերի մասին։ Չնայած պատմական դեպքերի և դեմքերի որոշակի վիպականացմանը, ստույգ ժամանակագրության բացակայությունը, առկա անճշտություններին, կրոնական և քաղաքական գորշիչների գեղարվեստական կերպավորմանը, ճոխ և պատկերավոր լեզվով շարադրված «Պատմություն Հայոցը» հայկական մատենագրության արժեքավոր երկերիցէ։