Станислав Лем

Од Википедија, слободна енциклопедија

Станислав Лем 1966.
Станислав Лем 1966.

Станислав Лем (Лавов, 12 септември 1921Краков, 27 март 2006), полски писател, сатиричар, философ и футуролог. Еден од најпознатите писатели и теоретичари на научна фантастика и најпреведуваниот полски писател[1]. Делата му се преведени на 41 јазик и продадени во над 27 милиони примероци и со тоа е најпреведуваниот автор на научна фантастика од едно неанглиско говорно подрачје. Во нив средишно место имаат филозофските теми, односно рефлексиите за технологијата, за природата на интелигенцијата, за неможноста од меѓусебна комуникација и разбирање, како и длабокиот песимизам поради ограничувањата што произлегуваат од природата на човекот и од неговото место во вселената.

Содржина

[уреди] Биографија

Станислав Лем е роден на 12 септември 1921. во (тогаш полскиот) град Лавов, Украина каде што го минал и детството. И покрај еврејското потекло на неговото семејство Лем бил воспитуван во католички дух, меѓутоа тој лично се сметал за атеист.[2].

Во текот на советската окупација од 1940. до 1941. студирал медицина на Медицинскиот универзитет во Лавов. За време на германската окупација ги прекинал своите студии и, користејќи лажни документи, работел како автомеханичар и заварувач. Тогаш соработувал со полското движење на отпорот. Своите студии ги продолжил во 1944. кога советските сили повторно влегле во Лавов. Во 1946. со семејството заминува од Лавов, кој бил присоединет кон СССР, и се преселува во Краков каде во 1948. ги завршува студиите по медицина на Јагелонскиот универзитет. Во тоа време започнува да се занимава со литература. Своето прво дело Człowiek z Marsa (Човекот од Марс) го објавувал во продолженија во списанието Nowy Świat Przygód (Нов свет на можности).

Од 1946. до 1948. соработува со Tygodnik Powszechny (Општ неделник), во кој му се печатат песни и раскази. Од 1947. до 1950. година работи како помлад асистент кај Мјечислав Хојоновски во Научниот конзерваториум и соработува со месечникот Życie nauki (Живот на науката). Во 1953 се оженил со Барбара Лешнијак, а во 1968 им се раѓа синот Томаш. Во 1970. ја добива наградата на полското министерстото за надворешни работи за популаризација на полската култура во странство. Две години подоцна станува член на комисијата на Полската академија на науките „Полска 2000“.

Кон крајот на 1950-ите и почетокот на 1960-ите настануваат неговите најпознати романи Eden (Еден), Powrót z gwiazd (Враќање од ѕвездите), Solaris (Соларис), Niezwyciężony (Непобедливиот), Głos pana (Гласот на господарот) и Cyberiada (Киберијада).

Во 1973. Лем е примен како почесен член на Американското здружение на писателите на научна фантастика (Science Fiction Writers of America), но по неговата остра критика на американската научнофантастична литература, здружението во 1976. решило да му го одземе почесното членство. Подоцна, здружението му нудело редовно членство, но Лем тоа го одбил[3].

Кога во декември 1983. година била воведена воена состојба, Лем ја напушта Полска и се преселува најнапред во Западен Берлин, а подоцна во Виена. Во Виена ги напишал романите Pokój na ziemi (Мир на Земјата) и Fiasko (Фијаско) - своето последно научнофантастично дело. Во Краков се враќа во 1988. година.

Од 1989. престанал да пишува научна фантастика за да им се посвети на публицистиката, футурологијата и есеистиката.

Починал во 2006. во Краков во својата 85. година.

Станислав Лем, Краков, 30.10.2005
Станислав Лем, Краков, 30.10.2005

[уреди] Теми

Иако неколку специфични теми се појавуваат во сите негови дела, опусот на Лем најчесто се дели на два главни циклуси. Првиот вклучува донекаде традиционална научна фантастика каде како мотиви се јавуваат технолошкиот напредок, патувањето во вселената и туѓинските светови, какви што се Eden (1959; Еден), Powrót z gwiazd (1961; Враќање од ѕвездите), Solaris (1961; Соларис), Niezwyciężony (1964; Непобедливиот), Głos pana (1968; Гласот на господарот), и Opowieści o pilocie Pirxie (1968; Сказни за пилотот Пиркс). Вториот циклус го сочинуваат мрачни алегориски раскази или сказни какви што се Dzienniki gwiazdowe (1957; Ѕвездени дневници), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961; Сеќавања пронајдени в када), и Cyberiada (1965; Киберијада).

Една од основните теми на Лем е неспособноста за комуникација меѓу човековата и длабоко туѓинските цивилизации. Неговите туѓински цивилизации најчесто се неразбирливи за човековиот ум, вклучувајќи го тука ројот од механички муви (во Непобедливиот) или огромниот плазматски океан (во Соларис). Многу негови книги како Фијаско или Еден го опишуваат неуспехот на првиот контакт. Романот Враќање од ѕвездите говори за приспособувањето на еден астронаут на длабоко променетото општество откако минал 100 години во вселената. Во романот Гласот на господарот Лем е критичен во однос на човековата интелигенција и неговите намери при дешифрирањето и одгатнувањето на порака од вселената.

Тој се занимава со човекот и проблемот на човековото постоење во свет во кој технолошкиот напредок ги обезвреднува неговите биолошки пориви, правејќи ги дури опасни (слично на Олдос Хаксли во неговото прочуено дело, Храбриот нов свет). Лем бил критичен во однос на научната фантастика, како во Гласот на господарот, така и во филозофските есеи Fantastyka i futurologia (Фантастика и Футурологија) и интервјуата [4] Во деведесеттите Лем се откажува од научната фантастика и се враќа кон футуролошката прогностика, што е најочигледно во Okamgnienie (Мигновеност). Во својот подоцнежен живот тој станува изразито скептичен кон современата технологија, критикувајќи ги изумите каков што е Интернет.[4]

Во многу негови романи, луѓето стануваат неразумни или емоционално зависни од нивните автомати, кои и самите се несовршени. Темите на технолошката утопија се јавуваат во Pokój na Ziemi (Мир на земјата), во Wizja lokalna (Оглед на лице место), и, во помала мера, во Киберијада.

Лем честопати ги сместува своите ликови - како вселенскиот патник Ијон Тихи од Ѕвездените дневници, Пиркс пилотот од Сказни за пилотот Пиркс, или астронаутот Хал Брег од Враќање од ѕвездите во чудни, нови средини. Отфрлени во непознатото, тој нив ги употребува за да ги персонифицира различните аспекти на можните иднини, честопати ставајќи ги на тенката линија која ги разделува вербата во вродената добрина на човештвото од неговиот длабок песимизам поради човековите ограничености.

Делата на Лем изобилуваат со интелектуален хумор, неологизми, каламбури, и, воопшто, со семожни алузии. Неговата необична смисла за хумор провејува во описите дури и на најмрачните човечки ситуации - што е најизразено во Конгрес на футуролозите и во Мемоари пронајдени в када. Во таа смисла е понекогаш споредуван со Курт Вонегат или Франц Кафка. Од неговите поведри раскази се оние за Ијон Тихи, вселенскиот патник во неговиот едночлен вселенски брод, чии авантури на еден сатиричен и ироничен, а сепак несомнено логичен начин, претставуваат предизвик на општо усвоените идеи какви што се временското патување, природата на душата и потеклото на вселената. На пример, во Конгрес на футуролозите дава сатирична претстава за институциите на државата и академиците. На конференцијата која се одржува во еден хотел во Коста Рика се предлагаат решенија за проблемот на пренаселеноста и тоа во услови кога во светот преовладуваат насилството и тероризмот. Низ еден кафкијански пресврт и самата конференцијата набргу се претвора во анархија, откако хотелските водоводни инсталации се затруени со халуциноген.

Од неговиот опус најпознати и најславни се три романи. Дејствието на Соларис - кој двапати е екранизиран - е сместено на една оддалечена вселенска станица која се наоѓа во орбитата на планетата Соларис. Овој роман претставува длабоко филозофско дело кое говори за контактот со целосно туѓински облик на живот, океан кој ја преплавува сета планета. Гласот на господарот е уште еден класик од традиционалните научнофантастични теми. Исто така многу филозофски - уште повеќе од Соларис - тој говори за напорите на научниците да ја дешифрираат, преведат и разберат пораката од вселената, критички гледајќи на човековата интелигенција и нејзините мотиви во дешифрирањето и вистинското разбирање на пораката на вонземјаните. Трето од големите дела на Лем е Киберијада со поднаслов Сказни од кибернетската ера и претставува збирка на вселенски приказни за два интелигентни роботи кои патуваат низ галаксијата, решавајќи инженерски проблеми; но нивното подлабоко читање ни открива цело богатство од длабоки согледби за состојбата на човештвото.

[уреди] Влијанија

Според самиот Лем, врз неговото творештво најголемо влијание извршиле следните автори:

  • Сол Белоу (19152005), американски писател, добитник на Нобелова награда за литература во 1976 година.
  • Херберт Џорџ Велс (18661946), англиски писател и публицист, родоначалник на жанрот на научна фантастика во XX век.
  • Норберт Винер (18941964), американски философ и математичар, родоначалник на кибернетиката.
  • Клод Елвуд Шенон (19162001), еден од творците на математичката теорија на информацијата.
  • Жил Верн (18281905), популарен француски писател.
  • Олаф Стејплдон (18861950), англиски философ и писател-фантаст.

[уреди] Награди

  • 1957. Награда за литература на градот Краков
  • 1965. Награда на министерот за култура и уметност
  • 1973. Награда на министерот за надворешни работи за популаризација на полската култура во странство
  • 1973. Награда за литература на министерот за култура и уметност
  • 1976. Државна награда за литература
  • 1981. Докторат honoris causa на Техничкиот факултет во Вроцлав[5]
  • 1985. Австриска државна награда за европска литература
  • 1991. Награда Франц Кафка за литература
  • 1994. Награда Јан Парандовски на полскиот ПЕН клуб[6]
  • 1996. Order Orła Białego (Орден на белиот орел)[7]
  • 1997. Почесно граѓанство на градот Краков и Докторат honoris causa на Универзитетот во Ополе[8]
  • 1998. Докторат honoris causa на Јагелонскиот универзитет[9] и универзитетот во Лавов
  • 2003. Докторат honoris causa на универзитетот во Билефелд[10]
  • 2004. Член на академијата за уметност во Берлин

[уреди] Дела

[уреди] Романи и збирки раскази

  • 1946. Człowiek z Marsa (Човекот од Марс -прво книжевно дело на Лем, објавено во продолженија во полското списание Nowy Świat Przygód, a во 1994. и како самостојна книга)
  • 1951. Astronauci (Астронаути)
  • 1955.
    • Obłok Magellana (Магелановиот облак)
    • Szpital Przemienienia (Болница на преобразбата)
  • 1957. Dzienniki gwiazdowe (Ѕвездени дневници)
  • 1959.
    • Eden (Еден)
    • Inwazja z Aldebarana (Инвазија од Алдебаран)
    • Śledztwo (Истрага)
  • 1961.
    • Pamiętnik znaleziony w wannie (Мемоари пронајдени в када)
    • Powrót z gwiazd (Враќање од ѕвездите)
    • Solaris (Соларис)
    • Księga robotów (Книга на роботите)
  • 1963. Noc księżycowa (Ноќ на полната месечина)
  • 1964.
    • Niezwyciężony i inne opowiadania (Непобедливиот и други раскази)
    • Bajki robotów (Бајки на роботите)
  • 1965.
    • Polowanie (Лов)
    • Cyberiada (Киберијада)
  • 1968.
    • Głos Pana (Гласот на господарот)
    • Opowieści o pilocie Pirxie (Сказни за пилотот Пиркс)
    • Wysoki zamek (Високиот замок, автобиографски)
  • 1971. Bezsenność (Несоница)
  • 1976.
    • Katar (Настинка)
    • Maska (Маска)
  • 1979. Powtórka (Повторување)
  • 1981. Golem XIV (Голем XIV)
  • 1982. Wizja lokalna (Оглед на место)
  • 1987.
    • Pokój na Ziemi (Мир на земјата, најнапред објавено во 1986. во германски превод)
    • Fiasko (Фијаско, најнапред објавено во 1986. во германски превод)
  • 1993. Pożytek ze smoka (Добивка од змејот)

[уреди] Рецензии на непостојни книги

  • 1971. Doskonała próżnia (Совршена празнина)
  • 1973. Wielkość urojona (Замислена величина)
  • 1984. Prowokacja (Провокација)
  • 1986. Biblioteka XXI wieku (Библиотека на XXI век)

[уреди] Филозофски дела и есеистика

  • 1957. Dialogi (Дијалози)
  • 1964. Summa technologiae
  • 1968. Filozofia przypadku (Филозофија на случајот)
  • 1970. Fantastyka i futurologia (Фантастика и футурологија)
  • 1975. Rozprawy i szkice (Расправи и скици)
  • 1995. Lube Czasy (Омилените времиња)
  • 1996.
    • Sex Wars
    • Tajemnica chińskiego pokoju (Тајните на кинеската соба)
  • 1997. Dziury w całym (Влакно во јајце)
  • 1999. Bomba megabitowa (Мегабитна бомба)
  • 2000. Okamgnienie (Мигновеност)
  • 2002.
    • Dyktanda czyli… (Диктати кои...)
    • Listy albo opór materii (Со букви против материјата)
  • 2003. Dylematy (Дилеми)
  • 2004. Krótkie zwarcia (Куси споеви)
  • 2005. Lata czterdzieste. Dyktanda (Четириесеттите години. Диктати)
  • 2006. Rasa drapieżców. Teksty ostatnie (Раса на грабливци. Останати текстови)

[уреди] Екранизации

  • 1960. Der Schweigende Stern / Milcząca Gwiazda (ГДР/Полска), според романот Astronauci
  • 1963. Ikarie XB 1 (Чехословачка), според романот Obłok Magellana
  • 1965.
    • Profesor Zazul (Полска), според расказот III - Ze wspomnień Ijona Tichego, од збирката Księga robotów
    • Przyjaciel (Полска), екранизација на истоимениот расказ од збирката Inwazja z Aldebarana
  • 1968.
    • Przekładaniec (Полска)
    • Solaris (СССР), телевизиски филм на режисерот Борис Ниренбург
  • 1972.
    • Solaris (СССР), филм на Андреј Тарковски
    • Pirx pilóta kalandjai (Унгарија), телевизиска серија според Opowieści o pilocie Pirxie
  • 1973. Śledztwo (Полска)
  • 1978.
  • 1988. Victim of the Brain (Холандија), според романот Pokój na Ziemi
  • 1994. Marianengraben (Германија), според оригинално сценарио
  • 1997. Śledztwo (Полска)
  • 2002. Solaris (САД), филм на Стивен Содерберг
  • 2007. Ijon Tichy: Raumpilot (Германија), телевизиска серија според Dzienniki gwiazdowe


[уреди] Забелешки

  1. http://www.poland.gov.pl/Literature,486.html
  2. An Interview with Stanislaw Lem
  3. Why was Stanislaw Lem expelled from the SFWA in 1976? Stanislaw Lem and SFWA
  4. 4,0 4,1 http://www.lem.pl/cyberiadinfo/english/interview2/interview.htm
  5. http://www.pwr.wroc.pl/14784.xml
  6. http://www.penclub.atomnet.pl/nagro.html
  7. http://www.wrotapodlasia.pl/pl/region/urodziny_wojewodztwa/Order+Orla+Bialego+w+Rzeczypospolitej.htm
  8. http://www.uni.opole.pl/page.php?id=dhc_lem
  9. http://www.uj.edu.pl/dispatch.jsp?item=uniwersytet/wyroznienia/honoris.jsp
  10. http://bis.uni-bielefeld.de/infomanager/SilverStream/Pages

[уреди] Надворешни врски


Посмртници:

Посмртници од печатот: