Шведска
Од Википедија, слободна енциклопедија
![]()
|
![]() (Грб) |
Национална парола:
För Sverige i tiden |
|
![]() |
|
Официјален јазик | шведски |
Главен град | Стокхолм |
Координати на главниот град | 59° 19' с. ш., 18° 3' и. д. |
Крал | Карл XVI Густав |
Премиер | Јоран Першон |
Површина — вкупно — % вода |
на 54-то место 449 964 км² 8,67% |
Население — вкупно (2000) — Густина |
на 82-ро место 8 875 053 20 ж/км² |
БДП — вкупно (2003) — по жител |
238,1 милијарда $ 26 800 $ |
Независност — Објавена — Призната |
Од Калмарскиот сојуз 1515 1523 |
Валута | Шведска круна (SEK) |
Временска зона | UTC +1 |
Национална химна | Du gamla, Du fria |
Интернет домен | .se |
Позивен број | 46 |
Кралство Шведска (шведски: Konungariket Sverige) е нордиска земја во Скандинавија, во Северна Европа. Граничи со Норвешка на запад, Финска на североисток, теснеците Скагерак и Категат на југозапад, и со Балтичко Море и Ботнички Залив на исток. Шведска има релативно мала густина на население и е позната по своите големи шумски и планински предели. Земјата е уставна монархија и е членка на Европската Унија од 1995 година.
Поголеми населени места во Шведска (според бројот на жители):
- Стокхолм (Stockholm) (1 252 020 жители)
- Гетеборг (Göteborg) (510 492 жители)
- Малме (Malmö) (258 020 жители)
- Упсала (Uppsala) (128 409 жители)
- Вестерос (Västerås) (107 000 жители)
- Еребро (Örebro) (98 237 жители)
- Линшопин (Linköping) (97 428 жители)
- Хелсинбори (Helsingborg) (91 457 жители)
- Јоншопин (Jönköping) (84 423 жители)
- Норшепин (Norrköping) (83 561 жители)
- Лунд (Lund) (76 188 жители)
- Јевле (Gävle) (68 700 жители)
- Умео (Umeå) (68 494 жители)
- Борос (Borås) (63 441 жители)
- Шодертеје (Södertälje) (60 279 жители)
- Ескилстуна (Eskilstuna) (60 185 жители)
Содржина |
[уреди] Историја
[уреди] Предисторија
Човекот за прв пат ја населил Скандинавија во т.н. Нордиско камено време (10000-1700 п.н.е.).`Најстариот археолошки доказ е најден во Данска: се работи за камени алати кои потекнуваат од 9500 до 9000 год. п.н.е. Се мисли дека од тука луѓето се населувале на целиот полуостров, па и во денешна Шведска. Повеќе ископувања направиле археолозите за да заклучат дека станува збор за номади од Индо-Европското јазично семејство кои во овој период главно живееле на Скандинавскиот полуостров.
По овој период следел периодот т.н. Нордиско Бронзено Време (1700-500 п.н.е.). Многу ископувања покажуваат дека имало живеалишта. Поради тоа што е толку отворена на море не може да се определи точно од каде дошле овие народи во Шведска. Исто така не се препознавале точни граници меѓу племињата. Ваква била ситуацијата во Шведска сѐ до појавата на Ерата на Викинзите. Не е познато точно кога и како се родило кралството Шведска, но се знаат првите кралеви што ги владееле Свеаланд (Шведска) и Геталанд (Гетиа) (или Јеталанд/Јетиа) како целина. Шведска и Гетиа биле посебни нации, но не се знае точно од кога постојат.
Римјаните биле првите кои оставиле записи за постоењето на племиња на овие простори; во 98 год. римскиот историчар Тациј пишувал за „Суионите“ кои живееле на море и биле многу силни воини и морепловци. Исто така тој напишал дека биле доста богато племе водено од еден единствен водач и ако се здружеле со околните племиња, би представувале голема опасност за Римската Империја. Се смета дека Тациј говорел за племињата во денешна источна Шведска (Свеаланд) околу езерото Меларен. Овие региони биле населувани од Швеѓаните (или Шведи). На југот живееле Гети во областа Геталанд (Јеталанд). Постојат записи за полу-легендарни војни помеѓу овие две земји. Северот на Шведска (Нораланд) бил веројатно населен со Сами.
Викингшката Ера во Шведска траела од осмиот до единаесеттиот век. Во овој период се смета дека Шведите ја прошириле својата држава на југ кон Геталанд. Додека Викингзи од Норвешка и Данска патувале и освојувале на запад и југ (југо-запад), Викингзите од Шведска освојувале на исток и југ (југо-исток) кон Финска, Балтичките земји, Русија и кон Средоземното Море. Нивниот пат преку руските реки ги донел дури до Константинопол (денешен Истанбул) којшто го напаѓале и ограбувале неколку пати. Византискиот император Теофил бил воодушевен од нивните борбени способности и ги вработувал како негова лична гарда (Варангшка гарда). Постои теорија дека викингзите кои тргнале од Шведска ја создале Русија. Во деветтиот век шведските викигзи биле нарекувани Руси и словенските племиња ги „поканиле“ викингзите да ги владеат и бранат од непријателот. Така станале елитни воини кои владееле и освојувале други племиња и формирале колонии.
[уреди] Среден век
За време на Ерата на викингзите, Истад (Ystad) во Сканиа и Павикен (Paviken) во Готланд биле најголемите градови и трговски центри. Најдени се остатоци од повеќе згради коишто претставувале бродоградилишта, пазари и др.
Св. Ансгар (St. Ansgar) во 829 год. за прв пат го донел христијанството, но населението се откажало од паганството дури некаде во дванаесеттиот век. Некаде од 1050 год. христијанството преовладува и од тогаш Шведска се смета за христијанска замја. Меѓу 12 и 14 век имало повеќе војни меѓу нордиските кралства, а Шведска почнала да се шири на исток во Финска, создавајќи конфликти со Русите.
Во 14 век Шведска е погодена од Црната Смрт (Чума). Во 1319, Шведска и Норвешка биле соединети под водство на кралот Магнус Ериксон (Magnus Eriksson), а во 1397 кралицата Маргарет I од Данска (Margaret I) ја соединила и Данска со што се создала Калмарската Унија. Но нејзините наследници не можеле да одржат контрола во кралството, особено заради моќните шведски благородници. Кралот Кристијан II од Данска (Christian II) се обидел по пат на сила да воспостави контрола, па во 1520 наредил масакр врз шведските благородници во Стокхолм. Овој масакр само го зголемил незадоволството кај шведските благородници и на 6 јуни (шведски национален празник) во 1523 година тие го прогласиле Густав Васа (Gustav Vasa) за крал. Овој ден се смета за ден на основање на модерна Шведска. Густав Васа набргу потоа ќе го отфрли католицизмот и ќе започне протестантски реформи. Тој се смета за шведскиот „Татко на нацијата“.
[уреди] Шведска Империја
Во 17 век Шведска се развила како една од големите сили во Европа. Ова време таа дури имала и колонијални поседи.
Во ова време Шведска претставувала најмоќната држава во северна Европа. Овој период започнува со кралот Густав II Адолф (Gustav II Adolph) и неговото успешно учество во триесетгодишната војна, се до 1721 г. кога империјата се распаднала. Шведскиот империски статус во ова време е главно поради економските реформи и воведувањето на протестанизмот од страна на Густав I.
Најуспешните години за Шведската Империја биле од крајот на 17 век до раниот 18ти. Најголеми територијални проширувања Шведска имала за време на Карл X (Karl X) (1622-1660) по договорот во Роскилде во 1658 год. Сепак по долгогодишните војувања шведската економија била пред колапс и животна цел на синот на Карл Х, Карл XI (1655-1697), била да ја обнови економијата и да ја врати империјата на нозе. Карл XII пак, поседувал еден од најмоќните арсенали на оружје во тоа време како и моќна флота. Најголемиот непријател на Шведска овој период, Русија, иако имала поголема армија, сепак заостанувала многу во опрема и тренинг. Во битката кај Нарва во 1700 година, Швеѓаните ја прегазиле руската војска, со што практично започнала Големата северна војна. Преамбициозните Швеѓани започнале кампања во Русија што завршила со победа на руската војска во одлучувачката битка кај Полтава (1709). Кампањата имала одличен почеток за Карл ХII. Тој успеал да ја окупира денешна Полска и да се прогласи за крал на тој регион. Но честите напади на козаците, убиствената руска клима, како и борбените тактики на царот Петар Велики довеле до пораз во битката кај Полтава. Овој пораз значел и почеток на крајот на Шведската Империја.
Иако Шведска изгубила речиси половина од својата армија во оваа кампања, Кралот Карл ХII сепак се обидел да ја освои Норвешка во 1716, по што шведската армија била прегазена, а Шведска приморана да го потпише мировниот договор во Нистад, со што ја загубила војната во 1721 год. Три години пред тоа (30 ноември, 1718), кралот бил убиен на бојното поле. Територијалните загуби јасно ја тргнале Шведска од листата на Големите сили во Европа, а Шведска го изгубила и приматот во северна Европа, препуштајќи ѝ го на Русија. Со тоа Шведска на некој начин ѝ овозможила на Русија да се претвори во Голема сила.
За Карл ХII се вели дека „не можел да се повлече“, само да напаѓа или да губи (умира). Истото важи и за неговите војници. Во шведските тактики од тоа време, повлекувањето воопшто не било ставано на дневен ред, имале само две опции, да освојуваат земја или да се борат од кадешто се ситуирани.
Во осумнаесеттиот век, Шведска не била доволно моќна за да ги задржи териториите вон Скандинавскиот полуостров, па поголем дел од нив биле загубени, а сето тоа кулминирало со загубата на земјата нарекувана Источна земја, Естерланд (Österland) и источните делови од Норланд (Norrland) кои биле припоени кон Русија: овие територии ја основале полу-автономната Финска.
Откако Дано-Норвешка била поразена во Наполеонските војни, Норвешка била припоена кон Шведска на 14 јануари, 1814 год. по договорот во Киел. Норвешките обиди за независност биле одбиени од страна на Карл ХIII. Тој организирал воена кампања против Норвежаните на 27 јули, 1814 год. којашто завршила со Конвенцијата во Мос, којашто предвидела Норвешка да биде во личен сојуз со Шведска. Овој сојуз не бил раскинат сѐ до 1905 год. Оваа кампања од 1814 претставува и последна војна во која Шведска учествувала како борец.
Австрија · Азербејџан1 · Албанија · Андора · Ерменија2 · Белорусија · Белгија · Босна и Херцеговина · Бугарија · Ватикан · Германија · Грузија1 · Грција · Данска3 · Естонија · Ирска · Исланд · Италија · Казахстан1 · Кипар2 · Летонија · Литванија · Лихтенштајн · Луксембург · Македонија · Малта · Молдавија · Монако · Норвешка3 · Обединето Кралство3 · Полска · Португалија · Романија · Русија1 · Сан Марино · Словачка · Словенија · Србија · Турција1 · Украина · Унгарија · Финска · Франција3 · Холандија3 · Хрватска · Црна Гора · Чешка · Швајцарија · Шведска · Шпанија3
1 Поголемиот дел од територијата е во Азија. 2 Целосно во Азија но има социо-економски односи со Европа. 3 Има територии кои припаѓаат на земјата но се надвор од Европа.
Австрија • Белгија • Бугарија • Германија • Грција • Данска • Естонија • Ирска • Италија • Кипар • Латвија • Литванија • Луксембург • Малта • Обединето Кралство • Полска • Португалија • Романија • Словачка • Словенија • Унгарија • Финска • Франција • Холандија • Чешка • Шпанија • Шведска
Земји кандидати во преговори: Турција • Хрватска Земја кандидат: Македонија Потенцијални земји кандидати: Албанија • Босна и Херцеговина • Србија • Црна Гора