Јане Сандански

Од Википедија, слободна енциклопедија

Јане Сандански

македонски револуционер
Роден 18 мај 1872
с. Влахи, Мелничко, Бугарија
Починал 10 април 1915
Попови Ливади, Бугарија

Јане Сандански (18 мај 187210 април 1915) е македонски револуционер, раководител и војвода на ВМОРО (Внатрешната Македонско-Одринска Револуционерна Организација).

Содржина

[уреди] Зачетоци на револуционерна дејност

Роден е на 18 мај 1872 год. во с. Влахи, Мелничко (Сандански, Пиринска Македонија), Бугарија. Потекнува од семејство на земјоделци. Уште додека бил мало дете, семејството му емигрирало во Кнежеството Бугариjа, во градот Дупница, каде завршува основно образование и втори клас гимназија. Две години потоа како чирак го изучува чевларскиот занает; две години работел како молбописец, помошник адвокат во адвокатската канцеларија на својот вујко, а потоа самостојно. Уште во гимназијата почнува да чита револуционерна литература, којашто во него побудува една романтично чуство за долг кон татковината. Во 1895 стапува во контакт со четата на стариот ајдутин Стојо, и се вклучува во неговата чета - во која што се и офицерот Тома Давидов и студентот Кирил Прличев (син на Григор Прличев). Четата навлегува во Македонија (Серско) и го пали турското село Доспат, во коешто има турска касарна. Потоа прави уште едно навлегување со чета.

Во 1897 година, во Дупница, заедно со 7 други млади Македонци го основа друштвото "Младост", коешто има за цел самообразование и дружење. Две години е претседател на друштвото.

[уреди] Во редовите на ВМОРО

Сандански на млади години
Сандански на млади години
Јане Сандански
Јане Сандански

Движењата во Македонија рано го привлекуваат. Ја сфатил природата на врховистичката акција во Македонија, и си наложил додека добро не се запознае со проблемите на македонското револуционерно движење да не учествува во никакви акции. Во 1899 година, првин од Никола Малешевски а потоа и од Гоце Делчев, Сандански бил запознаен со целите на ВМОРО, каде и официјално станува член.

Во февруари 1899 година Сандански станува како директор на дупничкиот затвор. Го реорганизира македонското друштво во Дупница, кадешто се запознава со Димо Xаџи Димов којшто во тоа време учителствува во Дупница. Подоцна тука се запознава и со истакнатите револуционери како Крсто Асенов, Тодор Паница со кои ќе го формира интелектуалното јадро на Серскиот револуционерен округ.

Сандански успева да издејствува, додека Борис Сарафов е претседател на Врховниот Комитет, да му бидат дадени пушки и муниција. Но кога Борис Сарафов е уапсен и на негово место доаѓа генерал Цончев (којшто е човек на бугарскиот кнез), од 1900 година доаѓа во судир со политиката на врховизмот во Македонија. Со помошта на Гоце Делчев, Сандански формира своја чета со којашто во 1900 година навлегува во Македонија (Пирински дел) со агитациона цел.

Тој го минува Џумајскиот, Разлошкиот и други краеви, вршејќи подготвителна работа во служба на Внатрешната Организација. Тој го затекнува тамошното население неупатено кон делото, и неорганизирано - Сандански е првиот организатор во Пиринскиот дел. Во текот на три месеца обиколување, меѓу населението агитира да се купуваат пушки, но знаејќи дека населението е во страшна сиромаштија, а и дека од ВМОК ништо не може дда очекува, Сандански се решава да направи киднапирање.

[уреди] Аферата Мис Стон

Мис Елен Стон
Мис Елен Стон

Со цел да се здобие со пари со коишто ќе го вооружи населението за револуционерна борба, заедно со Бугарите Крсто Асенов и Христо Чернопеев (кои му стануваат „десна рака“), Сандански го извршува познатото киднапирање на американската протестантска мисионерка мис Елен Стон.

Грабнувањето го извршува во август 1901 година, на патот кон село Банско - киднапирани се самата мис Стон, и нејзината преведувачка Цилка (од македонска народност). Сандански пишува писмо до Американската амбасада, и до турските власти со барање на 25 000 златни лири откуп. Турските власти, одбиваат да платат, знаејќи дека тоа ќе им го наруши угледот како империја и во Пиринска Македонија испраќаат многуилјадна војска со цел да се ослободат заложниците, и да се ликвидира четата на Сандански.

Веста за заробувањето брзо се распространува низ Европа и Америка и неколку месеци по ред печатот од целиот свет се занимава со сензационалниот настан. Околу „разбојниците“ и животот на двете заробени дами од планините се создадаваат легенди. Двете заробенички се радуваат на максималниот комфор, коишто можат да им дадат во селските куќи по Разлошко, Џумајско и Малешевско и се предмет на најголемо внимание и грижи од страна на четата и месните комитети.

Јане Сандански и Димо Хаџи Димов
Јане Сандански и Димо Хаџи Димов

Кога дознаваат дека Цилка е трудна, и е на пат да се породи, четниците на Сандански презмаат мерки за да биде приготвено најнеопходното за очекуваното новороденче. На 21 декември во текот на ноќта, во една винарска визба крај с. Србиново, госпоѓа Цилка потпомогната од две жени коишто војводата ги повикува од селото, среќно се породува и добива девојче.

И покрај многуилјадната војска испратена во Пиринско, која како по обичај го измачува населението, Турците не успеваат да го фатат Сандански, кој води 3 успешни битки со турски потери. Неговата чета исто така е напаѓана и од Врховистичката чета на војводата Дончо Златков (којшто откако чул дека американците вршат притисок за плаќање, се обидуваат да ги земат заложничките од Сандански). Сето тоа доведува откупот да се намали на 14 000 лири.

Кога сфаќаат дека Сандански не може да биде фатен, откупот се плаќа. Договорено е откупот да им биде однесен на луѓето на Сандански од страна на шефот на протестантската мисија во Македонија, др. Хаус.

Откупот од 14 500 турски лири е добиен на 20 јануари 1902 г. во Банско, а жените се ослободени на 10 февруари 1902 г. крај с. Градошорци, Струмичко.

Добиените пари се даваат за оружје и муниција, неопходни за револуционерна борба, а голем дел од нив оди и за борбата против Врховистите.

[уреди] Пред и по Илинденското востание

Сава Михајлов, Јане Сандански и Крсто Асенов
Сава Михајлов, Јане Сандански и Крсто Асенов

Во 1902 година е ангажиран на ширењето и зацврстувањето на Организацијата и на лечење на раните од врховистичката оружена провокација во Горноџумајско. Жестоко се противи за намерите востанието предвремено да се предизвика. Води битка против решението на Солунскиот конгрес (1903 година) за подигање на востание.

Сепак во почетокот на септември е одржан конгрес во Серскиот револуционерен округ на кое е решено востанието во округот да започне на Крстовден 14 септември 1903 година и да има партизански карактер.

По востанието како претседател на Серскиот револуционерен округ ја предводи левицата на македонското револуционерно движење. Неговата основна цел е да ја сочува целоста на Македонија. Жестоко ги прегонува врховистичките чети од Серскиот револуционерен округ. Особено е знаменит судирот со здружената чета на капетан Јордан Стојанов во април 1905 година кај село Кашина, Мелничко.

Учествува на Рилскиот конгрес во октомври 1905 година. По конгресот судирот помеѓу двете теченија на Организацијата доведува до расцеп. Во тој период Сандански доаѓа до заклучок дека „македонскиот народ е самостоен народ кој има право на самостоен живот“ и затоа “ треба да се борат за издвојување на својата слобода без да се надеваат на туѓа помош, зошто оние кои ќе дојдат да ги ослободат, всушност ќе дојдат да не заробат“ .Задебелен текст

[уреди] Борба против Врховистите

Војводата Јане Сандански во четничка униформа
Војводата Јане Сандански во четничка униформа

Серскиот округ, поради неговата географска положба требало да ја сноси на свој грб и борбата не само со аскерот туку и со великобугарскиот шовинизам, претставуван од Кобурзите и лакомата бугарска буржоазија. Во 1900 година започнала борбата со врховистите. Јане Сандански веднаш застанал на страна на внатрешната организација. Врховниот комитет му пратил манлихерки и му наредил да ги сокрие на Сандански. Тој така и направил, но најмногу се скарале додека за претседател бил поставен Цончев. Сандански дошол до заклучок дека треба да се соберат пари за да се купи оружје кое ќе се испраќа во Македонија. Борис Сарафов му ветил дека ќе му испрати вооружување. Потоа кај него дошол Саев кој му потерал пушки а Сандански го одбил. Истото го сторил и кога му испраќале телеграми од Врховниот комитет но тој повторно одбивал. Во опозиција во комитетот останал само тој, Ѓорче Петров и Малешевски. Со тоа започнала и меѓусебната борба. Кога увиделе дека групата на Сандански цврсто се спротиставува, Борис Сарафов го откажал конгресот. Спорот за пушките останал нерасчистен. Борис Сарафов бил уапсен каде подоцна ги убедувал да застанат на негова страна но Сандански во тоа го одбил.

Јане Сандански и Христо Чернопеев
Јане Сандански и Христо Чернопеев

Со тоа уште повеќе се засилувала борбата со врховистите. Групата на Сандански агитирала низ народот за да му се објасни целта на Организацијата, за што се подготвувала, објаснувала дека Организацијата е за кревање на востание но под друѓи околности и не тогаш кога сакале врховистите. Групата на Сандански ги објаснувала разликите помеѓу нив и врховистите, дека „врховистите се луѓе на бугарскиот двор, дека сакаат да ги предберат во свои раце нишките на Организацијата, за да можат да си играт како што сакаат со ослободителното дело“ . Со нивното востание што го пропагирале, врховистите сакале првин да ги дезорганизираат “противниците“ а потоа како офицери потпомогнати од Русија и Бугарија да го кренат востанието. Групата на Сандански го убедувала народот дека Македонија не е бугарско прашање туку прашање на самата Македонија и на цела Европа и дека Бугарија не може сама да ја решава судбината на македонскиот народ. Во селото Полена граѓаните го критикувале за парите добиени од аферата со Мис Стон, но тој им докажал дека не е отишол никаде низ Европа и дека е на агитирање низ цела Македонија против врховистите.

Меѓу првите судири дошло кога Саракинов и Спанчовалиев започнале со грабежи и разни пљачкосувања низ селата. Групата на Сандански ја повикала на помош демирхисарската и неврокопската чета. Од четата на врховистите паднале 5 души а останатите побегнале. На 6 август на Преображение Господне Саракинов со 13 мина избегал во Бугарија. По 10 август 1902 година, повторно се судриле кај Мандрата каде имало една жртва од неговата група( тоа било некое момче од четата на дедо Иљо), Во 1905 година голема врховистичка чета отишла во мелничката околија, каде Сандански ја опсадува оваа чета и ги принудува да се предадат, ги обезоружува и ги враќа назад во Бугарија.

Јане Сандански
Јане Сандански

Потоа Јане Сандански добивал писма од Петричко и Кресенско во кои го молеле да дојде за да им помогне во откинувањето на врховистите. Така тој заедно со уште 38 војводи тргнале кон Кресничко. Кога се искачиле на Пирин еден Влав им кажал дека врховистите веќе кренале востание и дека аскерот веќе се бил во движење. За сите борби против врховизмот раскажува и писмото упатено од дипломатот Боп до Морис Рувие, претседател на Министерскиот совет во кое се вели: „ ... Четите на Андон и Стојанов беа упатени од страна на Комитетот за да ја уништат онаа на Сандански. ...Онаа особено на Сандански чија парола е „Македонија на Македонците“, дејствува во пиринската области се повеќе се зајакнува“.Закосен текст

[уреди] Во време на Младотурската револуција

Јане Сандански убиен во Пиринска Македонија
Јане Сандански убиен во Пиринска Македонија

По Рилскиот конгрес, целата дејност на Сандански се основа на неговата определба за самостојноста на Македонското ослободително движење. По расцепот на конгресот, влегува во контакт со Младотурскиот комитет. По младотурската револуција се залага за автономна Македонија и легален политички живот. Зазема активно учество во создавањето и раководењето на Народна федеративна партија, која во својата програма предвидувала Отоманската империја да се реформира како Источна федерација и да се образуваат самоуправни вилаети: Македонија, Албанија, Ерменија... Со своите единици учествува во задушувањето на реакциониот бунт во Цариград против младотурската власт. Познат е неговиот манифест од 31 јули 1908 година ги поканува малдотурците за соработка „ врз база на една платформа во која беа најважни барањата за решавање на аграрното прашање, за обласна самоуправа на Македонија во рамките на Отоманската империја како и водење борба со легални средства. Учествува во Првата балканска војнана страната на Балканскиот сојуз со јасно барање за самостојна македонска држава. Заради својата непомирлива борба за самостојна Македонија по наредба на кнезот Фердинанд е убиен во Пирин на 22 април (10 април по старо) 1915 година.

[уреди] Мисли на Јане Сандански

  • Да живееш значи да се бориш: робот за слобода, а слободниот - за совршенство"

[уреди] Надворешни врски

Други јазици