Монголын үндэсний бөх
Чөлөөт нэвтэрхий толь Википедиагаас
Монголын үндэсний бөх Монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хөдөлбөргүй баримт нь Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл хөнжлийн уулнаас олдсон хадны зураг юм. Энд баримлдаж буй хоёр бөхийг олон хүн бахдан үзэж суугаагаар дүрсэлсэн нь тухайн үед бөхийн барилдаан нэгэнт олны наадам цэнгээний хэлбэртэй болсон байсан гэдгийг батлах бөгөөд хэрэв уг үүслийг нягталбал илүү олон жилийн түүхийг дамжсан байж болох юм. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 11000-7000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7000 жилийн өмнө монгол бөх байсан гэсэн үг юм. Монгол бөхийн түүхийг тоймлон үзүүлбэл:
- 1. Боловсрон бүрдэх үе шат /9120-4560 жилийн өмнөх хүртэл үе/
- 2. a.9120-7000 гаруй жилийн өмнөх хүртэл үе.
Энэ үед Монгол бөх нь бие даасан шинжтэй болж наадам явуулж эхэлс эн үе
-
- b. 7000-4560 жилийн өмнөх хүртэл үе.
Энэ үед монгол бөхийн дэвээ шаваа үүсч барилдаан наадмын өмнө бэлтгэл хийх болсон үе
- 3. Бүрэн төгс боловсорсон үе шат. /2000 оныг хүртэл 4560 жил/
- a. 4560-2000 жилийн өмнөх хүртэл
Монгол бөхийн өмсгөл үүсч эрийн гурван наадам бүрэн утгаараа явагдаж эхэлсэн үе.
-
- b. Аргын тооллын I зуунаас X зуун хүртэл Монгол бөхийн өмсгөл өнөөгийн хэрэглэж буй хэлбэртээ шилжин цол анхлан үүссэн. Бөхийн барилдааныг албан ёсоор шинэчилж боловсруулсан.
- c. X зуунаас 1641 оныг хүртэл. Сургуульд бөхийн тэмцээн зааж байсан. Монгол бөхийн өмсгөл зодог шуудаг нэрээ олж XI-XIII зуунд Монгол бөхийн цол оноосон нэрээр нэрлэгдэж бүрэн бүтцээ олж төлөвшсөн. Ам авах ёс, давсан бөхөд хишиг хүртээх ёс, тахим авах ёс сонгодог утгаараа тогтсон. Бөхийн асуудал эрхэлсэн байгууллага байсан. Монгол бөхийн малгай XV зуунаас өнөөгийн дөрвөн тал жанжин малгай хэлбэрт орсон.
- d. 1641-1859 он хүртэл. Монгол бөхийн ёс заншилд шашины нөлөө хүчтэй тусаж шашины болон төрийн бөхчүүд малгайн хэлбэр ба зодог шуудагны өнгөөр ялгарах болсон. Монгол нутагт улсын чанартай наадам Манжийн хараат бодлогоор 1778 оноос тасарсан. Монгол бөхийн цолны чимэг үүссэн.
- e. 1859-2000 он хүртэл. Монгол бөхийн цолонд албан ёсны /Манжийн хааны зарлигаар / өөрчлөлт оруулж тэр нь Бүрэн эрхт Монгол улсын үед ч хэвээр үйлчилсэн.
- 4. Улсын чанартай наадам хийх эрх 1911 оноос сэргэсэн. Монгол бөхийн бие даасан байгууллага байгуулагдсан.
- 5. 2000 оноос хойшхи үе. Монгол бөхийн ирээдүй үе энд багтана. Мөн Монгол бөхөд шинэчлэлт хийх оролдлогууд гарч байна.
Агуулга |
[Өөрчлөх] Монгол бөхийн мэх
Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг. Монгол бөхийн мэх нь хамгийн багаар бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг. Үүнийг тоочвол:
1) Ард гарах 2) Ачих 3) Бусгах 4) Гуд татах 5) Гуядах 6) Дугтрах 7) Дунгуйлдах 8) Дүүгүүрдэх 9) Дэгээдэх 10) Ёврох 11) Зайлах 12) Мордох 13) Мурих 14) Мушгих 15) Орох 16) Өлмийдөх 17) Өмсөх 18) Өсгийдөх 19) Өхийлдөх 20) Салтаадах 21) Сувих 22) Суйлах 23) Сүлжих 24) Тавхайдах 25) Тахимдах 26) Тойгдох 27) Томох 28) Тонгорох 29) Тохох 30) Тумбарайдах 31) Үүзэл суухай 32) Үүрэх 33) Хавирах 34) Хавсрах 35) Хайчлах 36) Харцагадах 37) Хадуудах 38) Хасуйдах 39) Хонгодох 40) Хөмрөх 41) Хөнтрөх 42) Хутгах 43) Чөмөгдөх 44) Эгэм тахим 45) Этэх
зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байх юм. Ачих гэдэг нь үндсэн хувилбар байхад цаашаа гар ачих, мөр оруулж ачих, түрж ачих, хөл зөрүүлж ачих гэх мэтээр олон ялгамжит мэхэнд задрах юм.
Мэхийг бас: 1) Дан мэх 2) Давхар мэх 3) Угсраа мэх 4) Хариулт мэх гэж ангилдаг.
[Өөрчлөх] Монгол бөхийн цол
XI зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарди, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, XII зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байснаа XIII зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгодог болжээ. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар лавтай 1600 аад жилийн түүхэн хөгжилтэй байна.
[Өөрчлөх] Монгол бөхийн цолны чимэг
Монгол бөхийн цолны чимэг нь XVIII зууны үед үүссэн бөгөөд Монголын язгууртнуудын цол хэргэмийн чимэглэлийн нэгэн адилаар Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтонгууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн хүч чадал, ов мэх, барилдах ур чадвар, авхаалж самбаа, биеийн төрх зан чанар зэргийг нь харгалзан олгож байжээ. Жишээ нь далай аварга, дархан аварга, гэх мэтээр ижил цолтонгуудыг ялгаж өгөх болсон.
[Өөрчлөх] Монгол бөхийн зодог шудаг
Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг билгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашины янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байжээ. Тухайлбал бөөгийн ёсны цагаан далайн хар лусыг шүтэх тохиолдолд цагаан шуудаг, хар зодгийг, буддын шашин төрийн хэрийг эрхлэн мэдэх болсноор шадийн бөхчүүд улаан зодог, хөх шуудагтай болсон. Мөн томоохон хутагтын шавь бөхчүүд тухайлбал ламын гэгээний шавь нар ногоон зодог хэрэглэж болсноор өөр өөрийн үндэслэлийг гарган тогтоож байжээ. Харин 1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ. зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байх юм. Ачих гэдэг нь үндсэн хувилбар байхад цаашаа гар ачих, мөр оруулж ачих, түрж ачих, хөл зөрүүлж ачих гэх мэтээр олон ялгамжит мэхэнд задрах юм. Мэхийг бас: 1) Дан мэх2) Давхар мэх3) Угсраа мэх4) Хариулт мэх гэж ангилдаг. XI зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарди, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, XII зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байснаа XIII зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгодог болжээ. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар лавтай 1600 аад жилийн түүхэн хөгжилтэй байна. Монгол бөхийн цолны чимэг нь XVIII зууны үед үүссэн бөгөөд Монголын язгууртнуудын цол хэргэмийн чимэглэлийн нэгэн адилаар Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтонгууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн хүч чадал, ов мэх, барилдах ур чадвар, авхаалж самбаа, биеийн төрх зан чанар зэргийг нь харгалзан олгож байжээ. Жишээ нь далай аварга, дархан аварга, гэх мэтээр ижил цолтонгуудыг ялгаж өгөх болсон. Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг билгэджээ. зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байх юм. Ачих гэдэг нь үндсэн хувилбар байхад цаашаа гар ачих, мөр оруулж ачих, түрж ачих, хөл зөрүүлж ачих гэх мэтээр олон ялгамжит мэхэнд задрах юм. Мэхийг бас: 1) Дан мэх2) Давхар мэх3) Угсраа мэх4) Хариулт мэх гэж ангилдаг. XI зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарди, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, XII зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байснаа XIII зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгодог болжээ. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар лавтай 1600 аад жилийн түүхэн хөгжилтэй байна. Монгол бөхийн цолны чимэг нь XVIII зууны үед үүссэн бөгөөд Монголын язгууртнуудын цол хэргэмийн чимэглэлийн нэгэн адилаар Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтонгууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн хүч чадал, ов мэх, барилдах ур чадвар, авхаалж самбаа, биеийн төрх зан чанар зэргийг нь харгалзан олгож байжээ. Жишээ нь далай аварга, дархан аварга, гэх мэтээр ижил цолтонгуудыг ялгаж өгөх болсон. Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг билгэджээ.