Хайрхан-дулаан
Чөлөөт нэвтэрхий толь Википедиагаас
Хан Хөгшин хошууны нутаг дэвсгэр дээр Хайрхандулаан суманд Боржгон, Гал, Өөлд, Шарнууд, Торгууд, Халзан овгийнхон аж төрөн амьдарч байсан. Хошууны олон овгийнхны амьдралын гол үндэс нь таван хошуу мал бөгөөд ашиг шимийг нь бүрэн ашиглаж байсан.
Сайн ноёны аж төрж байсан нутаг бол эртний Хүннү, Сүннүгийн үед ч хүн амьдарч байсан билээ. Эзэн Чингэсийн үед ч эзэнтэй явсан өнөөгийн бидний холын удмын өндөр өвөг, холбоо өвөг, өвөг эцэг, эмэг эхийн амьдарч байсан нутаг тухайлбал XIII зууны үеийн Хубилай хааны цэргийн цайз бол эртний Монголын их хаад эзэн Чингэсийн удмынхны идээшиж дассан нутаг. Бид Хайрхандулаан сумын Сайн ноёныхан билээ.
Сайнноён гэдэг нэрний учир нь Чингэсийн дөрөвдүгээр хүү Тулуй түүний долоо дахь үе нь Тогоонтөмөр, түүний зургадугаар үе нь Батмөнх даян хаан түүний гутгаар хүү нь Гэрсэнз хунтайж түүний дүү Онох ноёны дөтгөөр хүү Түмэнхэн бурхны шашныг ихэд дээдлэн хүндэлсэн учраас Түвдийн далай ламаас “Сайн ноён цол хүртээжээ”. Энэ цол нь бурхан шашныг шүтсэн сайн хүн гэсэн санаа юмаа. Энэ нь XҮII зууны 90-ээд он байв. Түвдийн далай лам Түмэнхэнийг ийм цолоор шагнатал Манжийн хаан түүнд аймаг тэргүүлэх эрх олгож улмаар 1691 онд Түшээт хан аймгаас олон хошуу тасалж Хан Хөгшин хошуу байгуулах шийдвэр гаргав. Гэвч энэ нь биелэгдэхгүй явсаар 1725 онд хүрч байж Сайнноён Ламзавын үед биелэгдсэн билээ. Ингээд хойшдоо Сайноён цол үе улиран тасралтгүй залгамжилж ирсэн юм.
Сайнноён Төгс-Очирыг бие өнгөрсний дараа түүний хоёр дахь хүү Намнансүрэн эцгийн батлан тэмдэглүүлсэн ёсоор аймгийн засаг ноёнд дэвшиж Сайнноён цол авч хошуу нутгаа захирсан билээ. Түүний дараа 1912 онд Сайнноён Намнансүрэн Ерөнхий сайд болсон. Сайнноён эгэл жирийн ивээл найртай, шударга үнэнч чанараараа харьяатын итгэл, сэтгэл, хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүн байсан. Төгс-Очирын хөвгүүд гэвэл Довчинсодном, Дониддагва, Рэнчинсаш, Дагданнасан зэрэг юм. Одоо Дагданнасангийн хүү Сандагсүрэн, Сэмжид нар амьд сэрүүн амьдарч байна. Төгс-Очир ноёны хүү Сайнноён Намнансүрэн манай сумнаас төрсөн сод билэг, ухаан төгөлдөр Ерөнхий сайд байсан.
Хайрхандулаан Сайн ноён Намнансүрэнгийн төрсөн нутаг
Монголын үзэсгэлэнт газруудын нэг болох Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сум 1931 онд байгуулагдсан. Улаанбаатараас 492 км, Өвөрхангайн төвөөс 72 км зайтай. Хангайн хээр тал, говь цөл хосолсон 420 мянган га газар нутгийг эзлэн Уянга, Тарагт, Гучин-Ус, Баруунбаян-Улаан, Нарийнтээл сумдтай тус тус Ханхөхийн уулын баруун сугаар Муруйн голын зах дээр Марзат гэдэг газар төвлөрдөг юм. Хайрхандулаан сум хар мод, бургас, улиас, арц зэрэг мод, модлог ургамал, хар тошлой, нохойнхошуу, таана, хөмүүл, мөөг зэрэг амтлаг ургамлаар баялаг. Ханхөхийн Хайрхандулаан, Баатарсэрвэн, Таванцохио нуруу, Зохиотзалаа, Улаанчулуу, Хүрэн өндөр, Намшир, Өшгийн нуруу зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт сүрлэг уул нуруу, хад цохио, өргөн уудам талтай.
Мөн Хубилай хааны орд, ууш ахай говийн гурван эрэлчин, Гарьдын дуган зэрэг соёлын дурсгалт зүйлээр элбэг. Энэ нутагт Хан хөгшин уулын баруун талаар урссан Муруйн гол, Зүүн талаар урссан Тээлийн гол, Гарьд, Хужирт, Арагуй, Нарийн шавартын гол, Гүн нуур, Зэгст нуур, Нэрт хөх бүрд Гүн бүрд гээд олон гол нуур цөөрөм бий. Харин уулархаг нутгаараа аргаль угалз, янгир, бор гөрөөс шилүүс, суусар, дорго, хүрэн цагаан, тогос тоодог, бүргэд, тас зэрэг ан амьтан, араатан жигүүртэн ихтэй. Мөн усан болор, утаат болор, төмрийн хүдэр, чулуун нүүрс, баргилт чулуу, гуранзан чулуу, шороон будаг зэрэг эрдэнэсийн баялаг ч элбэг.
Хувьсгалаас өмнөх амьдрал
Ардын хувьсгалын өмнө одоогийн Хайрхандулаан сумын нутагт амьдарч байсан хүмүүс гадаадын худалдаачид, дотоодын хар шар феодалуудын олон давхар дарлалд нэрвэгдэж, ядуу зүдүү амьдралтай байжээ. Энэ үед мал сүргийн ихэнх нь сүм, хийд хар шар феодалууд орон нутгийн цөөн тооны баячуудын гарт төвлөрч байв. Сумын ихэнх ардууд мал хөрөнгийн талаар туйлын ядуу, ноёд баячуудад зарцлагдаж малыг нь маллаж, Жанчхүү, Хөх хот зэрэг газар руу жин тээн мал хөрөнгө ноос, арьс, шир, ангийн үс, мөөг, самрыг хүргэж өгөх зэрэг хүнд хүчир ажлыг хийж хэрэгцээт зүйлээ авчран үр хүүхэд гэр бүлээ тэжээж байсан.
Мөн феодал сүм, хийдийн татвар Манжийн төрийн өртөөний албыг олон жилийн турш залгуулжээ. Автономит засгийн үед ч, ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд ч тус сумын ард албан татвар өртөө улаачийн албыг өөрсдийн хүч хөрөнгөөр залгуулж байсан юм. Энэ үед малчдын эрхлэх мал аж ахуй тархай бутархай гадны ямар ч дэмжлэг туслалцаагүй нүүдлийн байдалтай байсан учраас байгалийн элдэв бэрхшээл, ган, зудад байн байн нэрвэгдэж байсны дээр малын халдварт өвчин эмгэг их гарч мал ихээр хорогдон ядуу зүдүү өрхийн тоо нэмэгдэж байсан юм. Хувьсгалын өмнөх амьдрал ч тийм л байсан.
Ардын хувьсгал ялсны дараа
Хэмжээгүй эрхт хаан засаг, шар хар феодлуудын дарлал мөлжлөгийг устгаж ард түмэн засгийн эрхийг авснаас хойш тус сумын ард иргэд эрх чөлөөгөө олсон юм. Ардын засгийн жилүүдэд сум суурьшин төвлөрч сумын захиргаа, хүн эмнэлэг, мал эмнэлэг, хоршоо худалдаа, сургууль, соёлын газрууд байгуулагдаж ард иргэдийн амьдрал дээшилж эхэлсэн. Хайрхандулаан сумын хөдөлмөрчид нам засгийнхаа удирдлаган дор малаа өсгөж аж ахуй, соёлын төлөвлөгөө хангаж биелүүлэхэд хүч чармайлтаа дайчлан ажиллаж улсдаа зохих хувь нэмрээ оруулж байлаа. Тус сум гурван мянга орчим хүн амтай, 100 гаруй мянган малтай. Хайрхандулаан суманд 1950 онд Шинэ ялалт нэгдэл байгуулагдан 45000 малтай байсан бол 1968 онд 70000 болж жилийн мөнгөн орлого гурван саяд хүрч нэг өдрийн хөлсөнд 2.1 сая төгрөг хувааж, нэмэгдэл хөлс олголтоор аймагтаа тэргүүлж байлаа.
Шилдэг хүмүүс маань хэлмэгдэж байсан
Монголын шинэхэн үеийн түүхийн хар толбо бол их хэлмэгдүүлэлт айл өрх, лам хар, үндэс угсаа ялгалгүй эр хүйстний дийлэнхийг дайрч шуурсан хоморго билээ. 1930 оноос хууль ёсыг завхруулсан эмгэнэлт явдлын хоморгонд Хайрхандулааныхан ихээхэн өртөж жирийн иргэд олноор хэлмэгдэн тэдний гэр бүл, үр хүүхэд өнчрөл хагацлын зовлон үзэж байсны дээр эсэргүүний ар гэр гэсэн дарамтад байсан. Хүмүүсийг үй олноор баривчилж албан хаагчдад хувьсгалын эсэргүү, Гэндэн, Дэмидийн бүлгийн гишүүн гэж цуурхал тарааж Ёндон хамба, дэд Хамба нарын эсэргүү бүлэгтэй холбоотой байсан гэсэн хилс ял тулгаж гарын үсгийг нь албадан зуруулж гэм зэмгүй олон хүний амь насыг бүрэлгэсэн цуст яргаллыг Сталин болон түүний гар хөл бологсдын заавар оролцоотойгоор Чойбалсан, Намсрай, Жамбалдорж нарын толгойлж байсан, Дотоод яам үйлдсэн нь нууц биш ээ.
Энэ үед төр засаг, намын удирдах байгууллагад алба хааж байсан манай сумын харьяат тэргүүний сэхээтнүүдийг хувьсгалын эсэргүү ардын дайсан хэмээн баривчлан амь насыг нь бүрэлгэсэн юм. Үүний дотор Хайрхандулаан сумын харьяат Намын төв хорооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын үйлдвэрчний төв зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсан Жамбын Лхүмбэ, Намын төв хорооны тэргүүлэгч Намын хянан байцаах төвийн комиссын дарга Монгол Тээхийн дарга Д.Яндаг, Намын төв хорооны тэргүүлэгч МХЗЭ-ийн гишүүн төв хорооны дарга Ж.Сангидорж, Өвөрхангай аймгийн дарга, Тагна Тува улсад суух Элчин сайд, Мал тариалангийн яамны сайд Г.Сэмбэ, МХЗЭ-ийн нарийн бичгийн дарга Р.Пүрэв, сум хошуу аймгийн дарга, улсын худалдааны баазын дарга Д.Дуламдорж, Ханхөгшин хүрээний хувилгаан хамба лам гавж Д.Мишигдорж, Б.Жамьяандорж эмч, Б.Дамдиндонир, Б.Билэг, Х.Бат-Унзад Сайн ноён Төгс-Очирын хүү Давчин-Содном нарын эрдэм чадалтай, тэргүүний шилдэг удирдах ажилтан нар баригдаж хилсээр амь үрэгдсэн юм.
Хайрхандулаан суманд төрж өссөн эдгээр хүмүүс халуун эх оронч сэтгэлгээ цогт бадрангуйн нэгэн дурсгал болон мөнхөрсөн билээ. Дээрх хүмүүсээс зарим нэгээс хэрхэн харамсалтайгаар амь үрэгдсэнийг тодруулбал, Лхүмбэ Сайн ноёны хүрээнд шавилан сууж дараа нь гадаад, дотоодын хоёр дээд сургууль төгссөн. Намын төв хорооны тэргүүлэгч гишүүн, Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга үйлдвэрчний эвлэлийн зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсан.
Жамбын Лхүмбийг Монгол дахь Японы тагнуулын удирдагч гэж ял тулган баривчилж, энэ зохиомол хэргийг хүлээлгэх гэж залхаан цээрлүүлэлтийн бүх аргыг хэрэглэсэн боловч хэрэг хүлээсэнгүй үнэний төлөө нугаршгүй тэмцсээр байжээ. Хэрэг хүлээхгүй болохоор ЗХУ-ын аюулаас хамгаалах байгууллагад шилжүүлэн өгч байцаалгаж хэрэг хүлээлгэж чадалгүй ихээхэн ядарч, эцэж доройтож эргэн ирэхээр нь дээрх хилс хэргийн ялаа тулгаж буудан алсан байна. Түүгээр ч барахгүй Лхүмбын хэрэг гэгчид 500 гаруй хүнийг хамруулан баривчилсан байна. Бас Намын төв хорооны гишүүн, Эвлэлийн төв хорооны дарга Сэнгэдоржийг 1940 онд баривчлан Японы тагнуулын байгууллагын үлдэгдэл сүүлийн үеийн удирдагч гэж ял тулган 12 сарын турш байцааж 1941 онд буудаж алсан байна. Манай сум 1941-1945 онд Зөвлөлтийн ард түмэнд тусалсан
1941-1945 онд Гитлерийн Герман ЗХУ руу довтолсон дэлхийн II дайны жилүүдэд тус сумын хөдөлмөрчид нийт ард түмний адилаар сайн дураараа улаан армид тусалж, үнэт хөрөнгө, агт морьдоо бэлэглэж, эд материалын болон сэтгэл санааны тусламж үзүүлж байв. Жишээ нь, Эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөний ахмад зүтгэлтэн Ишдулам нэг лан тавин цэнгийн бугуйвч, хоёр улсын сайн малчин Шагдар 70 сайн морио нэг удаагийн тусламжаар бэлэглэж байжээ. Д.Шагдар, Б.Дашдорж, Б.Мятав, Г.Лодойчомбо, Д.Жигжид, Т.Арцад, Т.Цэрэндорж, О.Мөнхбат, Д.Данзан, Б.Дамдинцэвээн, Дашдамба, Галсандоо, Аюуш нарын олон хүмүүс олон зуун үхэр, хонь, ямаагаа ЗХУ руу бэлтгэн нийлүүлж байсан.
Манай нутгийнхан сайн явж байгаа
Одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хан хөгшин хавийн нутаг нугаас далай шиг ухаантай, ажилч хичээнгүй, эрдэм номтой, эр зоригтой, малч, аж ахуйч, олон сайхан хүмүүс төрж, амьдарч байсан цаг үедээ гайхуулсаар өнөө үетэй золгожээ. Монголын түүхэнд нэр, мөрөө баттай үлдээсэн монгол төрийн Ерөнхий сайд, Сайн ноён хан цэцэн билэгт Төгс-Очирын Намнансүрэн энэ нутагт төрж өссөн билээ. Түүнчлэн энэ нутгаас МАХН-ын ТХ-ны гишүүн, Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга Ж.Лхүмбэ, Намын төв хорооны тэргүүлэгч гишүүн, намын хянан байцаах Комиссын дарга Д.Яндаг, МХЗЭ-ийн төв хорооны дарга Ж.Сэнгэдорж, Мал тариалангийн яамны сайд Г.Сэмбэ, Монголын зохиолчдын хорооны дарга Р.Пүрэв /зохиолч Хорлоогийн ах/, Хан хөгшин хүрээний хувилгаан лам Төгс-Очирын Довчинсодном нарын нэртэй томчуул улс орон, хүн ардынхаа төлөө эрдэм ном, хичээл зүтгэл, амь насаа зориулж байжээ.
Хан хөгшин хавиас нэртэй олон сайхан уяачид төрж нутаг усныхаа олон хурдан хүлгийг тодруулж байсны дээр Уяач Арцатын бор морь нутаг хошуундаа 25 удаа түрүүлж түмэн эхээр тодорч байсан гэдэг. Хурдан хүлгийг гайхалтай таньдаг, уяа сойлгыг нь гойд тааруулдаг Лодойжамба, Арцатын Дамба, Тогооч, Найдан, Мөнхлут нарын нэртэй уяачид энэ нутгаас төрсөн билээ. Одоогийн төрийн наадамд хурдан хүлгүүдээ одтой сайхан уралдуулж буй “Макс” группын ерөнхийлөгч Д.Ганбаатар, “Макс-Импекс” ХХК-ийн захирал, алдарт уяач Д.Цэрэнжигмэд нарын өвөө ч манай нутгийн сайн уяачийн нэг байсан бөгөөд мал ихтэй, олон сайхан хурдан хүлэгтэй, буянтай хүн байж билээ.
Түүнчлэн манай нутаг хошуунаас шинжлэх ухааны олон доктор, төр засгийн түшээд, авьяас билэгт зохиолчид, урлаг, спортоор улс эх орондоо нэртэй хүмүүс төржээ. Зөвхөн Хан хөгшиний хошууны Хайрхандулаан сумаас 30 гаруй эрдэмтэн доктор, зохиолч, гавьяатан төрсөн байдаг юм. Тухайлбал, академич П.Хорлоо, П.Лувсандорж төрийн шагналт зохиолч Ж.Пүрэв, Ойдов нарын хүмүүс бий. Мөн Хайрхандулаан сумын харьяат академич Лувсандорж, доктор П.Нямдовчин нар ах дүү хоёр, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Янжинлхам, Чимэдцэрэн, гавьяат багш Раш-Онолт, Пунцагдорж, Дамдиншарав, Нарантогтох, уртын дууч Түвшинжаргал, түүний охин одоо цагийн нэрд гарч байгаа дуучин Баясгалан нарын алдартныг нэрлэж болох.
Эдийн засгийн ухааны доктор, профессор М.Болд, М.Цэнд-Аюуш, философийн шинжлэх ухааны доктор Ц.Гомбосүрэн, Э.Равдан, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Ц.Шүгэр түүхийн ухааны доктор Ж.Бэх-Очир, Биологийн ухааны доктор Г.Төмөрбаатар нар байна. Манай сумаас эрдэм ухаанаараа нэрд гарч эх орон ард түмнийхээ төлөө оюунаа зориулж яваа эрдэмтэд, хөдөлмөрийн баатар Пүрэвгал, түүний дүү Лхагвасүрэн жанжны нарийн бичгийн дарга Сандуйбазар, дүү хурандаа Д.Төмөртогоо улс эх орныхоо хатуу хэцүү цагт дайн тулалдаанд оролцож, тайван цагт аль хэрэгцээт газарт ажиллаж явсан партизан Дэндэв, Гэндэнбазар, Тогтох нар манай нутгийнх. Хайрхандулаан сумынхан оюуны чадавхи сайтай, ажилд зүтгэлтэй ард түмэн билээ.
Доктор, профессор Дашдамбын Батаа
Эх сурвалж : Ориго.мн