Хархорин
Чөлөөт нэвтэрхий толь Википедиагаас
Хар Хорум хот нь Монгол улсын анхны албан ёсны нийслэл юм. 13-р зууны үед байгуулагдсан бөгөөд уг хот нь Мин улсаас явуулсан дайн довтолгооны үр дүнд сүйдсэн. Сүүлийн жилүүдэд төр засаг болон ард түмний дунд уг хотын байсан газарт шинэ хот үүсгэн байгуулж нийслэл хот болгох санал санаачлага гарч байсан болно.
Агуулга |
[Өөрчлөх] Хархорум хотын түүх
Хархорум хотыг 1220 онд Чингис хаан үндэслэжээ. Харин тэнд хот суурин анх байгуулагдсан нь YIII зууны (Уйгур улс) үед холбогддог. “Чингис хааны үед Хархорум нь цэрэг зэвсгийн агуулах суурин шинжтэй байжээ”( Ч. Далай, 22-р тал). “1232 онд Хархорумын гол хэрмийг байгуулжээ (Ренэ Груссе, 36-р тал.) 1235 онд хаант төрийн сүр хүч, хөгжил цэцэглэлтийн илэрхийлэл болгон Түмэн Амгалант ордныг байгуулснаар Хархорум хот улам ч өнгө жавхаатай болжээ. Түүний өмнөхөн Өгөөдэй хаан ор суусны 7-р он хөхөгчин хонин жил (1235 он)-ийн хавар Хэ Линь (Хархорум) хотыг цогцлон байгуулж Түмэн Амгалант ордныг барьж, 8-р оны (1236 он) улаан бичин жилийн цагаан сард олон ван ноёд зоог базаан уг ордныг барьж гүйцсэнд зориулж их найр, хурим (Юань улсын судар, 1-р дэвтэр), ёслол үйлджээ. Ийнхүү Өгөөдэй хаан Хархорумын бүтээн байгуулалтын ажлыг зохион байгуулснаар Монголын эзэнт гүрний нийслэлийн өнгө төрхийг илэрхийлэхүйц хот болсон байна. Хархорум хотыг байгуулахад Монголчуудын зэрэгцээ “Франц, Англи, Орос, Унгар, Төвд, Балба, Перс, Хятад, Солонгос зэрэг орны шилдэг уран барилгачдыг дайчлан ажиллуулжээ. Юань улсын сударт бичсэнээр “1500 албан хүн” (Юань улсын судар. 3-р дэвтэр) Хархорумыг байгуулахад идэвхитэй ажиллаж байжээ. Ер нь хот байгуулалтад харь орны гар урчуудыг ашиглах явдал Хүннүгийн үед ч байсан гэж Х.Пэрлээ дурдсан буй (Хүн нарын гурван хэрмийн үлдэц. 1957, 13-р тал).
Хотын гол хэсгийг тойруулан босгосон бэхлэлт хэрэм нь дөрвөн талдаа тус бүр нэг асар хаалгатай байсан ба Марко Пологийн мэдээгээр бол эргэн тойрны урт гурван бээр (4,92 км) хэмжээтэй байв. Археологийн шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл хотын хэрмийн баруун хана 1500 метр, урд талын хана нарийн тодорхой бус, зүүн талын хана 1200, хойт хана 1100 метр урт болохыг тогтоожээ. (Н. Сэр-Оджав. Д. Баяр. 1977 оны Хархорум хотын шинжилгээний ангийн тайлан. 16-р тал)
1985 онд Шанхай хотноо хэвлэгдсэн “Хятадын Нэвтэрхий толь бичиг-Юан гүрний түүх” зохиолд “Хархорум нь дөрвөн ли, зүүнээс баруун тийш барагцаалбал хоёр ли хэмжээтэй” гэжээ ( 1ли = 576 метр )
Хотын баруун урд хэсэгт гадуураа дөрвөн талтай асар хаалгатай бат бэх хэрмэн дотор талд “Түмэн Амгалант” хэмээх алт эрдэнэс, шүр сувдаар чимэглэсэн хаант төрийн их ордон сүндэрлэж байв.
Ногоон зүлэг, цэцэг, навч алагласан Хархорум хотын хэрэм хойноос урагш, баруунаас зүүн тийш нэвт гарсан томоохон гудамжтай ба тэдгээр нь төв дундаа огтлолцож, хотыг дөрвөн тойрогт хуваагддаг байв. Үүнд нэгдүгээр тойрогт газар бүрээс ирсэн Мусульман худалдаачид, тэдний зах зээл голдуу, хоёрдугаар тойрогт Хятад худалдаачид, гар урчуудын зах зээл голдуу гуравдугаар тойрогт Эзэн хааны хатад, хөвгүүдийн орд харш болон Чингисийн Алтан ургийн ноёд дээдэс, их жанжидын байр, орд өргөө, дөрөвдүгээр тойрогт Будда, Христос, Лалын шашны сүм хийд, дипломат элч төлөөлөгчдийн буудал, мөргөлийн газар бүхий хот байгуулалтын хувьд нарийн зохион байгуулалтай том хот болжээ. (Ч. Далай. Өгөөдэй хаан ба Хархорум хот, 22-р тал)
Олон тооны уран дархчуудыг авчирч ажиллуулснаас үзвэл монгол хаад Хархорумаа хөл ихтэй, хөгжил сайтай томоохон хот болгох гэж нилээд чармайж байжээ. Тухайн үеийн шилдэг уран дархчуудын бүтээсэн нэгэн томоохон бүтээл бол Түмэн Амгалант ордон дотор байрлаж, уран гоё хийцээрээ олон түмэнд шагшигдаж байсан Мөнгөн мод болно. Түүнийг бүтээх ажлыг Мөнх хаан Францын нийслэл Парис хотын алдарт уран дархан Вильгельм Бушьед хааны сангаас санхүүжилт хийж, 50 туслах дархан өгч бүтээлгэжээ. В.Бушье түүнийг 1254 онд хийж дуусгаад, уран барилгын хосгүй бүтээл Түмэн Амгалант хэмээх их ордны дотор талд, хааны сэнтийн өмнөх талбайд байрлуулан залжээ. Мөнгөн модны ёроолд тус бүрээс нь айраг олгойдон гарах цоргон амтай дөрвөн мөнгөн арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь хүртэл дөрвөн босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус бүрийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай үйлдэж сүүлээр нь мөнгөн модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, нөгөөгөөс дан айраг, гурав дахиас балын ундаа, дөрөв дэхээс террацина хэмээх будааны шар айраг гоождог байв.
Модны ёроол хавьд амттан ундааг юүлэх тусгай мөнгөн савнуудыг хоолой бүрийн дор тосон байрлуулжээ. Мөнгөн модны орой дээр бүрээ барьсан Ангель хэмээх тэнгэрийн элчийн дүрийг Вильгельм дархан урлан босгож модны доорхи газарт хүн далд орохуйц зоорь бэлдэн модны голоор Ангелийг хүртэл бас нэг цорго үйлджээ. Эхлээд тэнд тулман хөөрөг хийсэн авч тэр нь олигтой хөөрөгдөж чадсангүй. Ундааг сөгнөх үйлчлэгч нар тэнд бэлэн хүлээж зогсох ажээ. Модны мөчир, навч, жимс бүгдийг цул мөнгөөр урлажээ.
Дэлхийн гурван том шашин болох Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчид нийслэлд тус тусын үйл ажиллагааг явуулж байсан бөгөөд 1254 онд Мөнх хаан Хархорум хотод Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчдийг ирүүлэн дэлхийн түүхнээ анх удаа онолын маргаан зохион байгуулсан байна.
Мөнх хааны үед 1256 онд Хархорумд байгуулсан Буддагийн “Хин Өн Гэн” буюу “Их Асарт сүм”, “Читаван” зэрэг 12, Лалын 2, Христосын 1 нийт 15 тооны сүм дуган өөр өөрийн суртлыг номлож байжээ.
Эдгээр шашны болон иргэний сургууль, гэрийн буюу ордны сургууль соёлын газар, номын сан, архив, түүх судлах хүрээлэн Хархорумд ажиллаж байв. Их гүрний бүрэлдэхүүнд дээрх гурван гол шашинт улс, орнууд багтаж байсан болохоор тэдгээр шашинтны төвлөрсөн төлөөллийг нийслэлд буй болгох шаардлага урган гарчээ.
XIII зуунд Чингис хааны, үр ач нартаа нийт гүрний нутгийг хуваарилан өмчлүүлсэн тус тусын эзэмшил дээр Монголын хэд хэдэн улс буй болов. Тэдгээр нь Орос дахь “Алтан ордны улс”, Иран дахь “Иль хаадын” буюу анхны хааны нь нэрээр алдаршсан “Хүлэгүгийн улс” Дундад Ази дахь “Цагадайн улс” хожим 1260 оноос Хятадад байгуулагдсан Монголын “Юан улс” зэрэг болно. Тэдгээр нь тухайн үеийн нөхцөл байдал, газар зүйн байрлалаас болж өөр өөрийн төв хоттой байв. Тухайлбал Ижил мөрний сав нутагт орших Батын Сарай, Бэрхийн Сарай, Иран дахь Монголын хаант улсын төв Тебриз мөн Цагадайн улсын нутаг Ферганд Андижан, мөн Бээжин, Багдад, Бухар, Самарканд зэрэг хотууд оршиж байв. Монголын хаад нийт гүрнийг Хархорум хотод төвлөрөн тэндээс удирдаж байсан болохоор их нийслэл нь мөн Хархорум байжээ.
Энэ бүхнээс дүгнэн үзэхэд XIII зууны үед Хархорум хот Ази-Европ, Араб дахины аянчин жуулчин, албаны түшмэд, ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэдийг өөртөө даллан дуудсан дэлхийн соёл иргэншлийг холбогч хотын үүргийг гүйцэтгэж байсан болох нь судалгааны явцад тодорхой болж байна.
[Өөрчлөх] Хүн ам зүйн баримтууд
Хархорин сумын хүн ам 2003 оны эцэст 13814 байв. Нийт өрхийн тоо 2146, нэг өрхөд 6.4 хүн оногдож байна. Үүнээс эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам 34.56%, нийт ажиллагсад 31.14%, ажилгүйчүүд 3.42%, тус тус байгаа болно.
2004 оны эцэст тус сумын хүн ам 12456 болж буурчээ. 2004 оны эцсийн статистикаар хүн амын насны бүтцийг Хүснэгт 1-т үзүүлэв. Хүснэгтээс үзэхэд 0-18 насныхан сумын хүн амын 41.50% (5207), 19-60 насныхан 51.78% (6496), 60-аас дээш насныхан 6.72% (843) тус тус эзэлж байна.
2000-2003 онуудын дунджаар 1-10-р ангид 2985 хүүхэд сурч байгаа, их дэд сургуульд 85 хүүхэд элссэн байна. Цэцэрлэгийн насны хүүхдийн 2000-2003 онуудын дундаж тоо 1483, үүнээс дөнгөж 16.95% нь цэцэрлэгт хамрагджээ. Цэцэрлэгийн бэлтгэл бүлгээр дамжиж сургуульд бэлтгэгдэх хүүхдүүдийн 2000-2003 онуудын дундаж тоо 315, үүний 10.2% нь цэцэрлэгээр дамжин сургуульд оржээ.
2000-2003 онуудын дунджаар малтай өрхийн тоо 1740, тдгээрийн ам бүлийн тоо 6531, нийт малын тоо 81266, нэг өрхөд ноогдох малын тоо 47.5, нэг хүнд ноогдох малын 12.4 тус тус байна. Малын тооны байдлаар авч үзвэл 2000-2003 онуудын дунджаар 10 хүртэлх толгой малтай өрх 16.92%, 11-30 толгой малтай өрх 30.26%, 31-50 толгой малтай өрх 18.91%, 51-100 толгой малтай өрх 22.53%, 101-200 тиолгой малтай өрх 9.34%, 201-500 толгой малтай өрх 1.87%, 501-1000 толгой малтай өрх 0.09%, 1001-1500 толгой малтай өрх 0.07% байна.
2004 оны байдлаар Хархорин сумын хөдөөгийн малчдын өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржааны тоонууд хоорондоо ижил буюу 256, газарзүйн хувьд үндсэн 4 хэсэгт хуваагддаг, нийт 1118 өрхөд хамрагдах 4020 хүн ам 102502 малтай нүүдэллэн амьдарч байна.
2004 онд 2000-2003 онуудын дундажтай (81266) харьцуулахад харьцуулбал Хархорин сумын малын тоо 102032 болж 20.35%-аар өсчээ. Бүх малын 1.49% буюу 1520 толгой мал сумын төвд үлдэх 98.51% нь хөдөөд тус тус байршиж байна.
Онгоцны буудал барихаар урьдчилсан сонголт хийгээд байгаа Хөгшин Орхоны эхийн нутаг дэвсгэр нь 1-р тасагтай ойрхон бөгөөд 900 га тариалангийн талбай хамарсан, нийт өвөлжөө хаваржааны 3.8%, зуслан намаржааны 6.2%, малчин өрхийн 5.2% нь тус тус оршдог газар юм.
Хот барихаар урьдчилсан сонголт хийсэн Ноёхон, Шанхын нутаг дэвсгэрт нийт өвөлжөө хаваржааны 2.5%, зуслан намаржааны 5.2%, малчин өрхийн 3.2% нь тус тус оршиж байна.
[Өөрчлөх] Хархорин хотын орчмын түүхэн байгууламж, түүхт газрууд
Хархорин хотын орчим Дэлхийн Өв-Орхоны Хөндийн Соёлын Дурсгалт Газар (ОХСДГ) нийт 121967 га газрыг эзлэн оршиж байна. Энэ газар нутаг нь Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий, Хужирт, Хархорин сум, Архангай аймгийн Хотонт, Хашаат сумдын нутагт хамаарах бөгөөд соёлын дурсгалт газрын ландшафт ангилалаар 2004 онд Дэлхийн Өвд бүртгэгдсэн. Энэ газар нутагт байрлах түүх, соёлын дурсгалт газруудыг жагсаавал:
- Хөшөө цайдам дахь Түрэгийн дурсгалууд -- Хархорин хотоос зүүн хойт зүгт 45 км зайтай, Орхон голын баруун эрэгт байрлана. Энэ нь Зүүн Түрэг улсын төрийн нэрт зүтгэлтэн Билгээ хаан (683-734) болон Культегин (Түрэгийн цэргийн жанжин, Билгээ хааны дүү, 684-731) нарын дурсгалд зориулан босгосон хоёр цогцолбороос бүрдэнэ. Эдгээр дурсгалууд Төв Азид манай эриний ҮI-ҮIII зуунд ноёрхож байсан Түрэгийн эзэнт гүрний хамгийн чухалд тооцогддог. Энэ дурсгал дээр бичигдсэн Түрэгийн руни бичээс Төв азийн түүх, соёлын судалгаанд хосгүй үнэтэй мэдээллийг хадгалж байдаг.
- Хар балгас хотын туурь – Хархорин хотоос зүүн хойт зүгт 34 км зайтай, Архангайн Хотонт сумын нутагт байдаг. Энэ хотыг МЭ 761 онд Уйгарын хаан Тейлогийн ордныг барьж эхэлснээр үүсгэжээ. Хар балгас нь Уйгурын эзэнт гүрний засаг захиргааны төв, худалдаа эдийн засгийн тив хоорондын гүүр болж байжээ. Байгалийн маш үзэсгэлэнтэй газар байрладаг. Олонхи нүүдэлчид хотоо тойруулан хэрэм барьж байгаагүй атал Хар балгаст ийм хэрэм барьж байжээ. 840 онд Хэргэсүүд довтолсноор эвдэн сүйтгэгдсэн. Хот нь 5 х10 км газар нутгийг эзэлж, хааны ордон нь 412 х 491 м хэмжээтэй байсан байна.
- Хархорум хотын туурь – Одоогийн Хархорин сумын нутаг дэвсгэр дотор, Эрдэнэзуу хийдийн зүүн талд хаяа залган оршдог. Туурийн малтлагуудыг хийж буй.
- Эрдэнэзуу хийд – Хархорин сумын төвд байрлаж буй., 1586 онд барьж эхэлсэн. 108 суварга бүхий хэрмэн хашаатай. Бурхны шашны уран барилгын онцгой төрөл. Автай сайн хаан бурхны шашныг Монголд дэлгэрүүлэх зорилгоор байгуулсан.
- Төвхөн хийд – Хархорин хотоос баруун зүгт 80 км, Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумаас хойш 20 км, Орхон голын хойт талд, Архангай Өвөрхангай аймгуудын зааг Төвхөн ширээт уулын оройд байрладаг. Анхдугаар богд Өндөр Гэгээн Занабазар байгуулсан. Бясалгал үйлдэх, уран бүтээл туурвих газраа болгож байжээ. Алдартай бурхадуудаа энд цутгасан гэгддэг.
- Дойт толгойн ордны туурь – Архангай аймгийн Хотонт суманд Хархориноос хойш 40 км-т байрлана. 45м х 6м талбайд нэлээд хэдэн барилгын суурь бүхий туурь юм. Энэ газар хавар шонхроор ан хийхдээ буудалладаг байсан Өгэдэй хааны Гэгээн цагаан ордны туурь гэж үздэг.
- Хутаг уулын булш-- Архангай аймаг Хашаат суманд буй, ҮIII эсвэл IX зууны үед хамаарах булшнууд юм. Эдгээр булшны гуравд нь археологичид малтлага хийж, бүсний чимэг, сийлбэртэй мөнгөн чимэглэл, төмөр хутга, алтан ээмэг, морины хэрэгсэл, S хэлбэртэй морины амгайвч, эмээлийн оломны төмөр арал, төмөр дөрөө, ясан дэгээ зэргийг олжээ.
- Талын дөрвөлжин дэхь эртний хотын туурь-- Архангай аймаг Хашаат сумын нутаг Хөгшин Орхоны ойролцоо оршдог. 100м х 80м-ийн хэмжээтэй дөрвөлжин хэлбэрийн шавар хэрэмтэй, хоёр талдаа хаалгатай хотын туурь юм. Хэрэмний баруун талаас 13 метрийн зайд 28х19 метрийн хэмжээтэй хорогдох газартай. Хэрэм дотор Хүннүгийн маягийн булштай.
- Хар Бондгорын эртний хотын туурь--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумын төвөөс зүүн тийш 15 км, Энэ газраас XIII зууны үеийн барилгын дээврийн шаазан, бусад барилгын материал, шавар болон төмөр эд зүйлс олдсон. Нэлээд хэдэн барилга, түүний дотор суваргатай төстэй барилгын туурь буй.
- Баянголын амны эртний хотын туурь --Өвөрхангай аймаг Хархорин сумаас хойш 13 км, Хоёр шавар барилгын туурьтай. Нэг нь Мэлхий толгойн ордны туурьтой их тастэй 110м х 80м, нөгөө нь 140м х125м хэмжээтэй нэлээд хэдэн жижиг барилгыг багтаадаг. Хөх саарал тоосго, дээврийн шаазан олдсон. Хөндийн төгсгөлд бие биеээсээ 100м-300м тусгаарлагдсан зургаан шавар барилгын туурь буй.
- Мэлхийт толгойн ордны туурь--Өвөрхангай аймаг Хархорин сум, Мэлхийт толгойн оройд оршдог 106м х78м хэмжээтэй дөрвөлжин хэлбэртэй шавар хананы үлдэгдэл юм. Энэ дурсгалыг зарим эрдэмтэд Хархорум хотыг байгуулах эх болсон гэж үздэг.
- Захын булгийн хэрэмний туурь--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумаас зүүн урагш 5 км, 120м х 85м хэмжээтэй шавар хэрэм Майхан толгойн зүүн урд хэсгийн хоолойн оройд байрладаг. Нурангийн төв хэсэгт барилга байсан байж болох бага хэмжээний шаврын үлдэгдэл, хэрэмний нуранги буй. Түүхийн сурвалжаас үндэслэн 1238 онд Өгэдэй хааны байгуулсан Тосху хот байсан гэж үздэг.
- Гүмбийн дэнжийн буган хөшөө болон эртний булшууд--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумаас баруун тийш 10 км, Энд нэг дөрвөлжин булш, нэг дугуй булш, 10 гаруй зуувин хэлбэртэй сийлсэн чулуун далантай булш байдаг. Эдгээр булшны голд хүрэл зэвсгийн үеийн нар, сар, бамбай, илд, сүх, буга дүрсэлсэн буган хөшөөтэй.
- Нарийний амны дөрвөлжин ба овгор булш--Өвөрхангай аймаг Хужирт сумаас хойш 25 км, Хоолойн толгойд орших дөрвөлжин булш болон 10 гаруй булш шарил буй.
- Мэлхий чулуу дурсгал--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумаас 25 км, Энэ мэлхий чулуун дурсгал Хархорум дахь Өгэдэй хааны ордны дэргэдэх мэлхий чулуутай яг ижил бөгөөд энд чулууны дарханы газар байжээ.
- Майхан Толгойн Хүннүгийн ба дөрвөлжин булшууд--Өвөрхангай аймаг Хужирт сумаас хойш 30 км, Энд 30 гаруй Хүннүгийн булш, дугүй чулуун далантай хоёр том хиргисүүр, хүрэл зэвсгийн үеийн нэлээд хэдэн дөрвөлжин булш байдаг.
- Бэрхийн булан дахь эртний булшууд--Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумаас зүүн хойш 20 км, Хүрэл зэвсгийн үеийн 10 орчим дөрвөлжин булш, хиргисүүр, Хүннүгийн үеийн 23 булш байдаг. Булшны малтлагын үеэр олсон эд өлгийн зүйлсийн дунд морины янз бүрийн яс, хөөнд харласан шаазан савны хэлтэрхийнүүд, морины төмөр амгайвч, морины уналгын бусад хэсэгсэл байв.
- Ар Бөөрөгийн эртний булшууд--Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумаас хойш 20 км, Хүрэл зэвсгийн үеийн булшууд гэж тооцогддог.
- Хужиртын ам дахь Ордны туурь--Өвөрхангай аймаг Бат-Өлзийт сумаас баруун хойш 10 км, Энэ ордны туурийг Монголын эзэнт Гүрний үед хамааруулж үздэг.
- Орхоны хөндий дэх эртний булшууд--Өвөрхангай аймаг Бат-Өлзийт сум, Орхон голын баруун эргийг даган нэлээд хэдэн барилгын нуранги, булш, түүний дотор янз бүрийн дөрвөлжин, овгор булшууд буй.
- Орхон голын эхийн хадны сүг зураг--Өвөрхангай аймаг Бат-Өлзийт сум, Орхоны бага хүрхрээний ойролцоо хүрмэн чулуун хадан дээр нарийн судлагдаагүй сүг зургууд буй.
- Тэмээн чулууны Буган хөшөөний болон дөрвөлжин булшууд--Өвөрхангай аймаг Бат-Өлзийт сум, Энд 30 орчим гантиг чулуун дөрвөлжин булш, гурван буган хөшөөний цогцолбор юм. Эдгээр булшны заримд нь малтлага хийхэд үхэр, хонины яс, Түрэг ба Уйгарын үед хамаарах хээлсэн шаазан эдлэлийн хэлтэрхий олдсон.
- Ширээт уулын буган хөшөөнүүд--Өвөрхангай аймаг Бат-Өлзийт сум, Төвхөн хийдээс урагш 10 км, Буган хөшөөний цогцолбор байдаг. Одоогоор уг цогцолбор судлагдаагүй байгаа.
- Шанх хийд--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумын Шанх багт оршино, 1647 онд байгуулсан Монголын анхны буюу өвган хийдийн туурь юм. Шашин шүтлэгийн зарим дуганыг сэргээсэн. Түүний зэргэлдээ орших Чингис хааны төрийн туг, сүлдний тахилгын өргөөний туурийг сэргээх шав тавих ёслолыг 1998 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгч оролцон хийсэн.
- Шунхлай уулын эртний бүлэг булш, хиргисүүр--Өвөрхангай аймаг Хужирт сумаас хойш 1 км, Хүрэл зэвсгийн хожим, төмөр зэвсгийн түрүү үед хамаарах 100 орчим булш буй.
- Хангайн Овоо тахилгат уул--Өвөрхангай аймаг Хархорин сумын төвөөс хойш 10 км-ийн дотор, Хангайн нурууны төгсгөлийн энэ тахилгат уул эрт үеэс шүтэгдэж иржээ.
- Өндөр Сант тахилгат уул-- Архангай аймаг Хотонт сум, Далайн төвшнөөс 2312 метр өргөгдсөн. Өндөр сант бол зөвхөн цагаан идээний тахилгат уул юм.
[Өөрчлөх] Байгаль орчны төлөв байдал
Газарзүй: Хархорин хот нь Монгол улcын бараг төв хэсгийн Хангай-Хэнтийн уулархаг их муж дотор Хангай нурууны өмнөд хэсгийн зүүн биед далайн түвшнээс дээш 1540 метрийн өндөрт байрлана.
Байгалийн мужлалаар Хангай-Хэнтийн уулархаг их мужийн Орхон-Сэлэнгийн сав газрын нам уул /1500-2000м/, хотгор бүхий хуурай хээрийн дэд мужийн өмнөд ба умард хуурай хээр бүхий нугын районд багтана. Энэ орчмын нутаг нь нуга, уулын хээрийн ландшафттай.
Хөгшин Орхон голын энэ бүс нутгийн уулс нь геологийн гарал үүслийн хувьд девоны системийн ангилагдаагүй чулуулаг, дунд төрмөлийн гранодиорит, боржин, лейкоборжин, литий-фторт боржин, граносиент, сиенит, шүлтлэг, боржин, дөрөвдөгчийн системээс дунд дээд нэгтгэлээс тогтдог. Газрын хэвгийн зонхилох өнцөг 30-60. Газар чичирхийллийн MSK-64 шатлалын баллаар 8 ба түүнээс дээш баллын бүсэд хүчтэй газар хөдлөлтийн төвөөс баруун хойд зүгт 50 км зайтай оршино. Давтамж нь 3-10000 жилд нэг удаа. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Уур амьсгал: Хархорин орчмын газар нь хотгор гүдгэрийн ялгаа, далайн түвшнээс дээшхи өндөр зэргээс хамааран өвөл нь төдийлөн хүйтэнгүй, харин зун нь сэрүүн байдаг зүй тогтолтой. Энд 1 дүгээр сард агаарын дундаж температур –18.1 байдаг бөгөөд хамгийн их хүйтрэлт –44 хэмээс хэтрээгүй, өвлийн 36 хоногт нь агаарын температур –30 хэмээс хүйтэн байна. Жилийн 180 гаруй хоногт хүйтэн байх бөгөөд дулаан хүйтний үргэлжлэх хугацаа бараг тэнцүү буюу жилийн дундаж агаарын температур 00 орчим байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хур тунадас олон жилийн дундажаар жилд 354.5 мм хүрнэ. Газар нутгийн онцлогоос хамаарч аадар бороо орох тохиолдол цөөнгүй бөгөөд зарим тохиолдолд хоногт 46 мм тунадас унана. Жилд ордог тунадасны дийлэнхи нь зөвхөн зуны 3 сард орно. Жилийн дулааны улиралд 336 орчим мм хур тунадас орно. Харин өвлийн улиралд жилийн тунадасны 18.2 мм нь орно. Энд дулаан улирлын 62 хоногт хур бороо, 36 хоногт нь цас орно. Энэхүү хур тунадасны горимтой уялдан агаарын чийгшил сард 50-70% байна. Ер нь агаарын чийгшлийн хувьд эл нутаг тийм ч хуурай биш. Тухайлбал хаврын 4 дүгээр сард 30%-аас бага чийгтэй өдрийн тоо дунджаар 14 байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Өвлийн улиралд хур тунадас бага унах учир тогтвортой цасан бүрхүүл үндсэндээ тогтохгүй. Зарим цас ихтэй жил богино хугацаанд цасан бүрхүүл тогтоно. Энэ нутагт өвлийн улиралд орсон цасны хэмжээнээс хамааран ойролцоогоор 130 орчим хоногт дундажаар 7 см зузаан цасан бүрхүүл тогтдог байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Салхины дундаж хурд бараг бүх саруудад 4.2-5.2 м/с, салхины хамгийн их хурд 14-20 м/с хүрэх бөгөөд хавар , намрын улиралд хүчтэй салхины үргэлжлэх хугацаа бусад саруудынхаас илүү байдаг ажээ. Жилийн дундажаар авч үзвэл баруун хойд, хойд, зүүн өмнө зүгийн салхи зонхилох бөгөөд эдгээрийн давтагдал 17.5-22.4 байна. Жилийн аль ч сарыг авч үзсэн баруун ба баруун өмнөд, зүүн зүгийн чиглэлийн салхины давтагдал хамгийн бага буюу 1.6-8.2% -ийн хооронд хэлбэлзэнэ. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хөрс: Хархорин орчмын газар нутаг нь хөрс газарзүйн мужлалын хувьд Төв Азийн их мужийн Хангайн мужид багтах бөгөөд энд гол хөндийн нугын хүрэн хөрс, хээрийн ба уулын хээрийн хүрэн хөрс тархана. Механик бүрэлдэхүүний хувьд хөнгөн шавранцар хөрс голлон өнгөнөөсөө эхлэж том жижиг сайран чулуу элбэг байна. Энэ хүрэн хөрс доошилж уулын бэл хормой нам хэсэг рүү шилжих тусам үржил шимт давхарга нь зузаарч ялзмагийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Ингээд хүрэн хөрс нь хар хүрэн, зарим хэсэгтээ ялангуяа хойшлох тусам шавранцар хөрстэй бүрдэл байдлаар тархана. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хангайн нуруу: Хангайн гол нуруу ерөнхийдөө баруун хойноос зүүн урагшаа сунаж тогтсон бөгөөд баруун талын Цэцэн уулнаас зүүн талын Дэлгэрхаан уул хүртэл 700 км шахам үргэлжилсэн нуруу юм. Энэ нурууны геологийн бүтцэнд боржин чулуу ихээхэн суурь эзлэхийн зэрэгцээ хувирмал занар, элсэн чулуу, хүрмэн чулуу зэрэг чулуулаг элбэг тохиолдоно. Үнэмлэхүй өндөр дунджаар 3000 м орчим боловч зарим оргил далайн түвшнээс дээш 3500-4000 м хүрнэ. Хамгийн өндөр оргил нь мөнх цастай Отгонтэнгэр уул 4031 м хүртэл сүндэрлэнэ. Хангайн гол нурууны хяр голдуу хавтгай буюу бөмбөгөрдүү хэлбэртэй, эртний тэгш өндөрлөгүүдтэй. Тэгш өндөрлөгүүдийн оройгоор намаг, жижиг нууруудтай. Гол нурууны дунд хэсэгт уулын хажуу эгц цавчим, хад чулуу элбэгтэй байдаг. Харин зах тийшээгээ намссаар гадаргын байдал бэсрэг уулын шинжтэй болно. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Ус зүй: Тус бүс нутаг нь олон гол, горхи, нууруудтай бөгөөд Будант, Хар хушт, Улаан зэрэг нуурууд, Хангайн нуруугаас эх аван урсдаг Улиастай, Битүүт, Хятруун, Улаан, Хөнөг, Хамар, Могойт, Мойлт зэрэг олон гол горхи Орхон голд цутгаж түүний ус зүйн сүлжээг бүрдүүлдэг. (Б.Оюунгэрэл, 2004)
2004 оны гадаргын усны тооллогын дүнгээр Хархорин сумын нутагт Шар бүрд, Цагаан, Азар, Дуут зэрэг 7 нуур, байнгын урсгалтай 27, ширгэсэн 13 гол, булаг шанд 48, рашаан 4 байна. (Монгол орны гадаргын усны тооллого, тайлан, 2003)
Орхон гол нь Сэлэнгэ мөрний хамгийн том цутгал төдийгүй Монгол орны хамгийн урт голд тооцогдох бөгөөд Хангайн нурууны Суврага Хайрхан уулын ар хажуугаас эх авах Өлзийт, Тээл, Будант зэрэг голуудаас эх авч том жижиг олон голыг өөртөө нийлүүлсээр Сэлэнгэ мөрний баруун гарт цутган нийлнэ. Голын нийт урт нь 1124 км, ус цуглуулах талбйн хэмжээ 132855 ам дөрвөлжин километр болно. Ус зүйн сүлжээний нягтшилт голын эх хавьд 0.185- 0.250 км /км 2 байна. Голын ус хураах талбай харьцангуй том, гол өөрөө урт болохоор байгалийн хэд хэдэн бүсийг хамран буюу дамжин урсахдаа голын хөндийн байдал усны горимын байдал ч голын хэсэг бүрд өөр өөр байна. Бүс бүслүүрийн ийм байдал голын гольдролын байдалд ч нөлөөлнө. Голын хөндий уулсаас гарахдаа илэрхий тавиурч тахирлан тохойрч эхлэх ба Туулын цутгалаас доош хэд хэд салаалж, хар ус, татаал цээл, арал олныг үүсгэнэ. Голын өргөн газар бүр адилгүй, эхэн хэсэгтээ 10-60 м байснаа адаг руугаа120-150 м болж өргөсөх ба урсгалын хурд ч бас илт саарна. Голын гүн 0.5-1.5 м, гүн цээл газраа 2.5-4.0 м, харгиа боргиотой газар 0.5 м байна. Түвшний хэлбэлзлэл 2.0-3.0 хүрэх ба 4-5 сард хаврын шар усны үер бууж 6-р сард урсацын зуны гачиг үе эхлэнэ. Зуны хур борооны үед Орхон гол савнаасаа хальж татам нугаараа халих үе цөөнгүй байх ба урсгалын дагуу Туул, Ерөө, Хараа зэрэг ус элбэг гол цутгах учир уруудах тусам зарцуулгын хэмжээ нэмэгдэнэ. Зарцуулгын олон жилийн дундаж Булган хотын орчим 45.1 м3 /сек, Сүхбаатар хотын дэргэд 106.0 м3/сек хамгийн их үерийн үеийн зарцуулга дээрх газруудад 514.0 м3/ сек , 891.0 м3/ сек тус тус байна. Орхон голын адгаас Хараа голын адаг хүртэл 123 км зайд бага даацын усан онгоц явж болох ба бороо хур ихтэй голын усны түвшин өндөр байх үед бүр Туул голын бэлчир хүртэл явж болно. Орхон голд олон арван гол горхи нийлэхээс томд нь Тамирын гол, хөгшин Орхон ,Туул, Ерөө, Хараа, Шарын гол орно. Мөсөн бүрхүүлтэй байх хугацаа 140-160 хоног. (Б.Оюунгэрэл, 2004)
Ойн сан: Тус нутгийн ой нь нутгийн баруун болон хойд хэсгээр Хангайн нурууны салбар уулсаар тархан ургана. Ойн сангийн талбай нь 16403 га бөгөөд үүнээс байгалийн ой 13981 га, мод бэлтгэсэн 375 га, ойжуулах 1299 га талбай байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Үүнийг аж ахуйн ач холбогдол, зориулалт, талбайн хэмжээ, байршилт, экологи-эдийн засгийн ач холбогдолыг харгалзан дараах 2 бүсэд хуваасан байна. Үүнд:
Онцгой бүсийн ой (Хангайн нурууны байгалийн цогцолборт газрын ой)
Хамгаалалтын бүсийн ой (ногоон бүсийн ой, хамгаалалтын ой)
Хангайн нурууны байгалийн цогцолборт газрын ой: Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт хамаарах байгалийн цогцолборт газрын ой нь 12521 га бөгөөд сумын нийт ойн 76.3 хувийг эзэлж байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Хүйсийн найман нуурын байгалийн дурсгалт газрын ой: Энэхүү газрын ой нь Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт орших бөгөөд 1992 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Хангайн нурууны төгсгөл, хэрчигдэл ихтэй өндөр уулсын дунд олон жижиг нуураас бүрддэг, эргэн тойрон ойгоор хүрээлэгдсэн байгалийн үзэсгэлэнт өвөрмөц тогтоцтой Ширээт, Бугат, Халиут, Мухар, Хүйс зэрэг том жижиг найман цэнгэг ус бүхий нууртай, олон зүйлийн усны шувуудтай үзэсгэлэнт газар юм. Тус байгалийн цогцолборт газрын ойн сан нь 5467 га байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Ногоон бүсийн ой: Ногоон бүсийн ойн гол үүрэг ач холбогдол нь амралт, сувиллын болон хүн амын эрүүл ахуйн нөхцлийг хангах чухал ач холбогдолтой, суурин газрын эргэн тойрны 30 хүртэлх км-ийн доторхи ойн сан юм. Сумын ногоон бүсийн ойн сан нь 2866 га буюу сумын нийт ойн 17.5 хувийг эзэлж байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Хамгаалалтын ой: Хөрсний элэгдэл, эвдрээс хамгаалах, гадаргын болон газрын доорхи усны горимыг зохицуулах, усны чанарыг дээшлүүлэх онцгой үүрэг бүхий гол горхины эх болон нуурийн эргэн тойрны 5 км доторхи, голын урсгалын дагуу болон булаг шандын эхээс 3 км доторхи ой нь хамгаалалтын ойд хамрах бөгөөд сумын ойн сангийн 6.2 хувь буюу 1016 га ойн сан хамрагдаж байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Ой үүсгэх модны төрлөөр шинэс (Larix Sibirica) зонхилох бөгөөд хуш /Pinus sibirica/ хус /Betula platyphylla/ бага хэмжээгээр тархана. Сумын ойн сангийн 97.8 хувийг шинэс, 1.9 хувийг хуш, 0.2 хувийг хус мод эзэлж байна. (Өвөрхангай аймгийн ой зохион байгуулалтын ажлын тайлан, 1998)
Ургамал, амьтны аймаг: Ботаник газарзүйн мужлалаар Евразийн хээрийн их муж, Монголын хээрийн муж, дундад халхын дэд мужид алаг өвст-бутлаг үетэн ба бутлаг алаг өвст хээрийн хаяа уулс, цав толгод, хотгор хотос, тал газрын Дагуур Монголын ба Монголын дорнод хэв шинжид багтах алаг өвс-хиаг-хялганат (Stipa baicalienesis, Stipa kriloүii, Leymus chinensis, Bupleurum scopzonerifolium, Galium үerum, Astragalus melilotoides) бүлгэмдэл зонхилсон нутаг юм. Энэ дэд мужийн ургамлын нөмрөгийг 7 эвшилд хуваах бөгөөд зонхилох ургамлууд нь цөм үетэн байхаас гадна түүний бүрэлдэхүүнд алаг өвс тун бага байдаг онцлогтой. Энэхүү хээрийн мужид тохиолдох эвшлүүдээс хуурай хээрт хамгийн элбэг нь хазаар өвст-хялганат, дааган сүүлт-хялганат хээр юм. Нийт 139 зүйл ургамалтайгаас модлог-4 зүйл, хүнсний-12 зүйл, эмийн-21 зүйл, жимсгэнэт-2 зүйл, тэжээлийн-52 зүйл, гоел чимэглэлийн-6 зүйл, техникийн-1 зүйл ургамал тус тус байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004) Хархорин орчмын уул нуруу, Орхон голын хөндий орчмын амьтны аймгийн талаар судалсан цогцолбор ажлууд одоогоор байхгүй байна.
Сээр нуруугүйтэн амьтад: Хос далавчтаны багаас тэмээлзгэнэ (tipulidae), шумуул (culicidae), дэлэнч (simuliidae), хирономид ялаа (chironomidae), сирфид ялаа (syrphydae), эрээн далавчит ялаа /tephritidae/-ын овгийн төлөөлөгчид элбэг тархсан. Харин шавьжийн ангийн төлөөлөгчид дотроос Монгол улсын улаан номонд орсон махан дэвүүр /Papilio machaon/ гэх ганцхан зүйл байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Сээр нуруутан (Загас): Загасны ангиас Хойд мөсөн далайн ай савын гол мөрөн, усан сангаар өргөн тархсан 8 овгийн 14 зүйлийн загас зонхилж байгаагаас Монгол улсын Улаан номонд орсон Хилим (Acipenser baeri baicalensis), ан агнуурын ховор зэрэглэлд хамаарах Тул /Hucho taimen/ зэрэг ховор загас байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хоёр нутагтан: Хархорины төвийн нутагт тэмдэглэгдсэн хүйтэн цуст амьтдын дотор Монгол оронд өргөн тархсан монгол бах, рашааны могой зэрэг 6 зүйл амьтан байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Шувууны анги: Нутгийн жигүүртэн шувуудын зүйлийн бүрдэлд 15 баг, 42 овог, 98 төрөлд хамаарах 163 зүйл шувуу байна. Оршин амьдрах хэв маяг, статусын хувьд өндөглөдөг нүүдлийн 95, өндөглөдөг суурин 35, нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг 28, тогтмол ирж өвөлждөг 3, тохиолдлын 2 зүйл байдаг. Ховор болон нэн ховор шувууд дотроос Улаан номонд бүртгэгдсэн халбаган хошуут, гангар хун, хээрийн галуу, усны цагаан сүүлт бүргэд, азийн цууцаль, уран шувуу гэх 6 зүйл шувууд амьдардаг байна. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хөхтөн амьтны анги: Хархорин орчмын эргэн тойрны уул нуруу, голын хөндийн хөхтөн амьтны зүйлийн жагсаалтанд 4 баг, 12 овог, 26 төрөлд хамаарах 38 зүйлийн амьтдыг оруулж болох юм. Үүнээс Монгол улсын улаан номонд орсон дагуурын зараа, ховор зүйлийн шилүүс байна. Мөн Вашингтоны ЗАУХЗОУХХ (CITES)-ын конвенцийн 2-р хавсралтад орсон саарал чоно элбэг тохиолдоно. (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2004)
Хүйсийн найман нуур: Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутаг, Хангайн нурууны баруун урд хэсэгт уулсын дунд галт уулын дэлбэрэлт, тектоник хагарал, суултын дүнд үүссэн цар хэлбэрийн хүнхэр газар уулсын дунд орших Ширээт, Халиут, Бугат, Хаяа, Хүйс, Онон, Дөрөө, Баян-Уул нуур зэрэг хоорондоо газрын гүний судлаар холбогдсон нийт 650.0 мян.га талбайтай цэнгэг усны их нөөц бүхий байгалийн өвөрмөц тогтоцтой. Энд Урт жалгын тогоо, Давын тогоо, Ар Битүүгийн тогоо, Ногооннуурын тогоо нэртэй сөнөсөн галт уулын тогоонууд бий. Хүйсийн Найман нуур, тэдгээрийн орчны байгалийн үзэсгэлэнт цогцолбороос бүрдэх 12.0 мян.га газрыг хамруулсан бөгөөд УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор улсын тусгайхамгаалалтад авчээ.(Б.Оюунгэрэл, 2004)
Хархорин орчмын байгалийн аялал жуулчлал: Орхон-Хархорины бүсэд Хангайн нурууны аялал жуулчлалын гол төв хэсэг болох Орхон голын эх, Эрхэт, Суварга хайрхан, Найман нуур, Хоргой хүрэм зэрэг Хангайн нурууны хамгийн үзэсгэлэнтэй сайхан газрууд хамрагдана. Энд Хангайн нурууны байгалийн цогцолборт газар, Хүйсийн найман нуурын дурсгалт газар гэсэн улсын тусгай хамгаалалттай газрууд байгуулагдаад байна. Байгалийн дурсгал, өвөрмөц тогтоц, байгаль түүхийн дурсгалтай танилцах чиглэлтэй аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой. Энэ бүсэд Хангайн уулархаг нутгийн аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжих гол бүс нутаг бол Хархорины район юм. Байгалийн болоод түүхийн олон дурсгалт газруудтай тус нутагт ирэх жуулчдын тоо жил ирэх тусам улам нэмэгдэж байна. Тус нутагт байгалийн аялал жуулчлал (ecotour), морин аялал (horse riding) , мөн түүхийн аялал (history tour) түлхүү хөгжүүлэх боломжтой. (Б.Оюунгэрэл, 2004)
Цөлжилт, хөрсний элэгдэл: Монгол орны нийт нутгийн ихэнхи нь гандуу хуурай нутаг бөгөөд дэлхий нийтийн дулааралтын нөлөөгөөр Монгол оронд хүйтний улирал харьцангуй дулаарах хандлагатай болж, сүүлийн 60-аад жилд жилийн дундаж агаарын температур 1.56 хэмээр нэмэгдэж, хавар, намрын улирал харьцангуй уртсаж хөрсний усны ууршилт ихсэх хандлагатй байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс улбаалан цөлжих үйл явц эрчимжиж байгаа нь мөнх цас хайлах, нуур, гол, горхи ширгэх, бэлчээрийн ургамлын зүйлийн бүрдэл хомсдох, хөрс элэгдэлд орох, үржил шимээ алдах зэрэг байгалийн элдэв гамшигт үзэгдлийн давтамж нэмэгдэж байна.
Байгаль орчны яамны судалгаагаар сүүлийн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улсын гандуу нутгийн эзлэх талбай 3.4%-иар ихэсч цөлжилт хүчтэй илэрсэн нутгийн талбай 5.4 дахин, маш хүчтэй илэрсэн нутгийн талбай 1.8 дахин нэмэгдсэн байна. (Р.Мижиддорж, 2002)
Тус бүс нутагт цөлжилт, хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн талаар хийсэн томоохон судалгаа шинжилгээний ажил хийгдээгүй бөгөөд тухайн нутгийн газарзүйн байрлал, экосистемийн онцлог байдал, газар тариалангийн зориулалтаар их хэмжээний газрыг боловсруулалтад оруулж байсан зэрэг нь цөлжилт, хөрсний элэгдэлд хүчтэй нэрвэгдэх эмзэг байдлыг бий болгож байгаа юм.
Үүний дээр Хархорин орчмын бүс нутаг нь баруун өмнөд, зүүн өмнөд талаасаа хуурай хээрийн бүс, говь цөлөөр хүрээлэгдсэн учир говь цөлийн нөлөөнд амархан өртөх эмзэг шинжтэй. Хангайн нурууны баруун өмнөд, өмнөд, зүүн өмнөдөөс эх авсан Онги, Таац, Түйн голууд нь Монгол орны говийн бүс болон Их нуурын хотгорын олон нуурын гол тэжээл болдогоороо говийн бүсийн экоситемд чухал үүрэгтэй бүс нутаг юм (Р.Мижиддорж, 2002)
[Өөрчлөх] Шинээр хот байгуулахтай холбогдож Хархорины ойролцоох сумдын хүн амд тулгамдах нийгмийн асуудал
Хархорин хотыг Хангайн бүсийн тулгуур төв болгохтой холбогдуулан боловсруулсан хөтөлбөрт Хархорины хөгжлийн бүсэд түүнээс 100-130км-ийн зайнд орших дараахи сумдыг багтаасан байдаг. Үүнд: Өвөрхангай аймгийн Бат-өлзийт , Хужирт , Өлзийт , Есөнзүйл , Бүрд сумд, Архангай аймгийн Цэнхэр, Түвшрүүлэх, Хотонт , Хашаат, Өгийнуур сумд болон Булган аймгийн Гурванбулаг, Рашаант, Дашинчилэн сумд ордог.
Энэ бүсийн газар нутаг 25494 хавтгай дөрвөлжин километр, хүн ам нь 2003 оны эцсийн байдлаар 66221, үүний 25494 буюу 38.5% нь сумдын төвд амьдардаг. Тус бүс 2003 оны эцсийн байдлаар 1 210 076 толгой малтай байв.
Тус бүсэд улсын бүртгэлтэй хоршоо 45, нөхөрлөл 19, хувьцаат компани 8, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани 95, улсын үйлдвэрийн газар 5, бүгд 172 аж ахуйн нэгж ажиллаж байна. Мах, гурил, талх нарийн боов, архи, спирт зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүн, гэрийн мод, модон эдлэл, зочид буудал, аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн тодорхой хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг.
Мөн түүнчлэн тус бүсэд дээд сургууль 1, ерөнхий боловсролын сургууль 18, нэгдсэн эмнэлэг 1, сум дундын эмнэлэг, сумын эмнэлэг 12, хүүхдийн цэцэрлэг 18 тус тус байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд 13187, цэцэрлэгт 1258 хүүхэд сурч, хүмүүжиж байна.
Одоогийн байдлаар Хархоринд хамгийн ойр хил залгаа Хотонт, Хашаат, Хужирт, Бүрд сумдаас Хархорин сум руу чиглэсэн төвлөрөл маягийн үзэгдэл аажим явагдаж байгаа тухай орон нутгийн удирдлага ярьж байгаа боловч тодорхой баримт үгүй байна. Хархоринг ирээдүйн нийслэлийн баримжаатай жишиг хот болгох асуудал эрхзүйн хувьд баталгаажиж, гүнзгийрэх тусам Хархорин сумын төв, түүний нутаг уруу төвлөрөл эрчимжих нь гарцаагүй юм. Эртний болон шинэ Хархорин хотын хүний нөөцийн хөгжилд энэ бүсийн дээрхи сумдын хүн ам онцгой ач холбогдол, үүрэг гүйцэтгэх нь ойлгомжтой.
Хархорин хотоор төвлөсөн бүс нутагт төвдөө татагдах хязгаар нутгаа тэтгэх тэнцвэрт хөгжлийн орчинг одооноос тодорхой бодлого төлөвлөгөөтэй бүрдүүлэх нь нэн чухал. Энэ асуудалд одоо л цаг алдалгүй анхаарал тавьж тодорхой арга хэмжээний алхамууд хийж эхлэхгүй бол богино хугацаанд хүн амын хэт механик төвлөрөл Хархорин сумын төв, хөдөө орон нутагт үүсэх, нөгөө талаасаа дээр дурдагдсан сумдын төвүүдэд ажилгүйдэл, ядуурал өсөх, эзгүйрэх аюултай.
Энэ бүс нутаг “Орхоны хөндийн Соёлын Дурсгалт Газар”- ын эргэн тойронд байгаль, экологи, соёлын түүхэн хам хөгжлийн хосгүй өвөрмөц тогтолцоог хадгалсан газар байгаа нь давуу талтай. Мөн энэ бүс нутгийн амьдрал хоорондоо түүхээр гагнагдсан хүйн холбоотой, тогтвортой хөгжлийн орчин харилцан бүрдүүлэх өвөрмөц онцлогтой. Тус бүс нутгийн хүн, хүний амьдрал, байгалийн баялгын нөөц чадавхи ирээдүйн Монгол Улсын нийслэлийн баримжаатай Хархорин хотыг хөгжүүлэх, тэнцвэрт хөгжлийн төвийг бүрдүүлэхэд бүрэн хүрэлцээтэй зэрэг онцлогтой.