Stellingwarfs

Van Wikipedie

Stellingwarfs woordeboek
Stellingwarfs
Naeme Stellingwarfs
Nederlaanse naeme Stellingwerfs
Wodt praot in Nederlaand
Taelgebied Zuud-Frieslaand, Noordwest-Overiessel en Zuudwest-Drenthe
Antal sprekers omdebi'j 51.000 (1999)
Taelklassifikoatie
Schrift Latiense alfabet
Biebelvertaeling Ja ([1])
Taelstaotus Nedersaksisch dialekt
Dialekten Weststellingwarfs, Ooststellingwarfs, Kuunders, Westhoeksters, Blokziels, Vollenhoofs, (indieling onbekend veur de rest van Stellingwarfstaelig Overiessel en Drenthe)
Taelkode ISO 639-1 n.v.t.
Taelkode ISO 639-2 n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS stl
Verspreiding van et Stellingwarfs
Verspreiding van et Stellingwarfs
Taelkaorte van 't Stellingwarfs van dichtebi'j
Taelkaorte van 't Stellingwarfs van dichtebi'j

Et Stellingwarfs is een Nedersaksisch dialekt dat praot wodt in de gemienten Oost- en Weststellingwarf (tegere de Stellingwarven) in Zuudoost-Frieslaand, mit uutzundering van de Friestaelige dörpen Haulerwiek en Waskemeer (beidend Ooststellingwarf) en et gebied rond et dörp Noordwoolde, waor onder invloed van de veenkeloniën een eigen streektael ontwikkeld is (in de volksmond Veenkeloniaols nuumd). Et dialekt in et Noordwesten van Overiessel (omdebi'j de gemiente Stienwiekerlaand) en et Zuudwesten van Drenthe (omdebi'j de gemiente Westerveld) beheurt ok tot et Stellingwarfs. Et ooldste Stellingwarfs dawwe in drok tegenkommen is van 1837.

Van et Stellingwarfs kan zegd wodden dat et ien van de levendigste dialekten van et Nedersaksisch is, mit veul schreven infermaosie. D'r bin ok hiel wat schrievers die in et Stellingwarfs schrieven. De bekendste bin: Johan Veenstra, Karst Berkenbosch, Harmen Houtman, Anke Hoornstra, Jan Oosterhof, Benny Holtrop en Sietske Bloemhoff. De laeste schrieft veural veur kiender.

Onderwarpen

[bewark] Taelgebied

Et Stellingwarfs het zien oorsprong in et Nedersaksisch en is daordeur verwaant an onder meer et Drents en et Sallaans. De streektael van de gemiente Stienwiekerlaand (Kop van Overiessel) wodt ok tot et Stellingwarfs rekend. In zuudwestelik Drenthe beheurt et grootste diel van de gemiente Westerveld, kleine stokken van de gemienten Midden-Drenthe en Noorderveld en een smalle stroke van de gemiente Meppel tot et Stellingwarfs. Wieder wodt in et oostelike diel van de Friese gemiente Lemsterlaand Stellingwarfs praot.

Ok in de zes oostelike dörpen van de Friese gemiente Lemsterlaand (Delfstrehuzen, Bantege, Echtenerbrogge, Echten, Gietersebrogge en Oosterzee) wodt Stellingwarfs praot. Hier is et liekewel niet inheems, mar is et d'r hennebrocht deur luden uut Gieteren, in Stienwiekerlaand, die d'r vanof de vrogge negentiende ieuw et leegvene ontginden. Krek zo wodde et Stellingwarfs vrogger ok praot in de dörpen in et zuden van de gemiente Et Vene: Hoornsterzwaog, Jubbege, Ooldehoorn en Ni'jehoorn.

De Stellingwarven beheuren tegere mit Et Bildt (Bildts), Liwwadden (Stadsfries) en de Waddeneilanen Vlielaand en Amelaand tot de gebieden in Frieslaand waor gien Fries praot wodt. Uutzunderings bin de Stellingwarver dörpen Waskemeer en Haulerwiek.

[bewark] Kenmarken

Et Stellingwarfs is veur Nederlaanstaeligen over et algemien goed leesber. De Stellingwarfse literetuur is meerstal medern en kent een verfiend taelgebruuk. Pattie kenmarken gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Et Saksische ienhiedsmeervoold op -t is in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen deur -en (zi'j slaepen, niet zi'j slaopt). Dit bin inkelde kenmarken die ok in et Veluws veurkommen. De -en-vorm wodt zelfs bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie slaepen, niet ie slaopt).

Ok typisch Stellingwarfs is et veraanderen van de 'aa' in 'ae' (langrekte èè) in bepaolde woorden, niet in 'ao' zoas ze dat in de omkrieten doen. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r binnen toch - net as in de aandere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:

West-Veluws  Oost-Veluws/Sallaans  Stellingwarfs
taal tääl tael
vake väke vaeke
schaap schaop schaop
slapen slaopen slaepen
waoter water, wäter waeter

[bewark] Subdialekten

Binnen et Stellingwarfs bestaon dudelike variaanten.

[bewark] Ooststellingwarf

Woorden die in et grootste part van et Stellingwarfse taelgebied aendigen op "-aer" wodden in et Ooststellingwarfs uutspreuken as "-eer". Allend in et westelikste punt van Ooststellingwarf zeggen ze "-aer".

[bewark] Stienwiekerlaand

Rond Stienwiek bruken ze niet "jim" en "jow" zoas in de Stellingwarven, mar "jullie" en "joe(n)". Ze zeggen niet "hi'j het en geft", mar "hi'j hef en gef". 't Voltooid dielwoord maeken ze mit e-: niet "bleven" en "maekt", mar "ebleven" en "emeuken". In Stienwiekerlaand praoten ze ok niet van "heit" en "mem", zoas ze in de Stellingwarven doen.

[bewark] Drenthe

In de Smildes in de gemiente Midden-Drenthe is de warkwoordsvervoeging zoas in de Stellingwarven en Stienwiekerlaand: gien Saksisch ienhiedsmeervoold op -t, mar -en (wi'j, ie, zi'j jaegen) en -en bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegen). Et voltooid dielwoord het daor gien e- (hef jeugen). In et grootste pat van Stellingwarfstaelig Drenthe bruken ze et Saksisch ienhiedsmeervoold wel (wi'j, ie, zi'j jaegt), en he'j -t bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegt). Et voltooid dielwoord het daor wel een e- (hef ejeugen, ejacht). [1]

[bewark] Ofzunderlike plaetsen

In et Kuunders, dat praot wodt in de omkrieten van De Kuunder en Blankenham, wodt d'r "aa" zegd in plaets van "ae" en in de vier westelikste dörpen van Weststellingwarf (Munnikeburen, Ni'jtriene, Scharpenzeel en Spange) wodt naost een algemiener Stellingwarfs ok nog een aandere variaant praot, et zogenaemde Westhoeksters, dat stark op et Kuunders liekt. De dialektoloog Harrie Scholtmeijer schrift dat et "Westhoekers" praot wodt in Spange, Sliekenborg, Scharpenzeel en De Langelille. [2]

Veerder is d'r nog et Blokziels, dat praot wodt in et dörp Blokziel en de omkrieten. Hier zeggen ze "ao" ("ô") in plaets van "ae". In et Vollenhoofs, dat in de omkrieten van Vollenhove, Sint-Jansklooster en Wannepervene praot wodt, zeggen ze "aa" in plaets van "ae". Et Blokziels en et Vollenhoofs wodden deur pattie taelkundigen niet tot et Stellingwarfs rekend. Scholtmeijer besprekt et Kuunders, Blankenhams en Blokziels saemen en nuumt een protte eigenaordighieden d'r-van. [3]

[bewark] Sprekers

Stellingwarfs

Et antal sprekers van et Stellingwarfs is niet percies bekend, mar d'r wodt schat dat dit d'r omdebi'j 51.000 meensken bin. Hiervan wonen zoe'n 14.000 in Weststellingwarf, 7.000 in Ooststellingwarf, 20.000 in Stienwiekerlaand en 10.000 in zuudwestelik Drenthe.

Behalven an et Nederlaans moet dit dialekt ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sund de negentiende ieuw stark verfriest. De Stellingwarvers bin liekegoed taelbewust en et dialekt wodt vaeke opschreven. D'r is ok een Stellingwarfs woordeboek, die uut niet minder as vier dielen bestaot.

[bewark] Staotestieken in percentages

Hieronder staot een lieste mit percentages uut een onderzuuk naor taelbeheersing van et Nedersaksisch (waoronder dus et Stellingwarfs). De percentages bin ofkomstig uut de Taaltelling Nedersaksisch publiceerd in 2005.

[bewark] Weststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 64,6%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 53,2%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,2%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 52,3%

[bewark] Ooststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 48.9%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 29,5%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 66,7%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 47,5%

[bewark] Stienwiekerlaand

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 67,4%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 49,3%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,9%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 41,7%

[bewark] De Stellingwarver Schrieversronte

In 1972 is de Stellingwarver Schrieversronte opricht, die sund die tied boeken uutgeft, taelkursussen verzorgt en onderzuuk doet naor de Stellingwarfse tael en kultuur. Mit zoe'n 1.300 leden is et naor verholing de grootste Nedersaksische streektaelorganisaosie in Nederlaand. De Schrieversronte gaot liekewel allienig over et Stellingwarfse taelgebied in de perveensie Frieslaand. Et Stellingwarfs-praotende gebied in Overiessel vaalt onder de verantwoording van de IJsselacademie (Iesselakkedemie) in Kampen, wiels dat in Drenthe verzorgt wodt deur de Stichting Drentse Taol in Assen. Alle drie de organisaosies bin ansleuten bie de SONT, de Federaosie van Streektaelorganisaosies in et Nedersaksische Taelgebied.

[bewark] Et Stellingwarfse Woordeboek

Vanof 1975 het et Instituut veur Stellingwarver tael en kultuur, in Berkoop, dat insteld is deur de Stellingwarver Schrieversronte, in saemenwarking mit et Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunningen, warkt an de uutgaove van een groot Stellingwarfs woordeboek. Nao een jaorenlange anloop kwam in 1994 et eerste diel van et Stellingwarfs Woordeboek uut, diel II, dat de letters F tot en mit K besleug en 843 bladzieden bevatte. In 1997 verscheen diel III, van de letters L tot en mit R (1.151 bladzieden) en in 2001 diel IV, van de letters S tot en mit Z (985 bladzieden). Et laeste diel om uutgeven te wodden, in 2004, was diel I, dat de letters A tot en mit E besleug en 821 bladzieden het. Mitmekeer bestonnen de vier dielen uut percies 3.800 bladzieden, mit naor schatting 70.000 tot 80.000 woorden.

In september 2005 verscheen d'r ok een inkotte edisie, et Stellingwarfs-Nederlands Verklarend Handwoordenboek, dat 704 bladzieden bevatte.

[bewark] Et Stellingwarfs in de media

In de Stellingwarven het et Stellingwarfs een eigen tiedschrift, De Ovend, waor proza, poëzie, literetuurreceensies en stokken over taelkunde, volkskunde en geschiedenis allegeer in publiceerd wodden. Veerder verschient d'r in et weekblad Stellingwerf en in de Leeuwarder Courante elke weke vaaste rebrieken in et Stellingwarfs.

Wat aandere media angaot, beide lekaole radiostesjons in de Stellingwarven zennen et streektaelpergramme "Huus en Hiem" uut, d'r verschienen cd's mit Stellingwarfse meziek, d'r is een Stellingwarfse kabberetgroep mit de naeme "Evenpies bi'jpraoten" en altemet wodt d'r zundags in de karken in et Stellingwarfs preekt.

Vremd genog het disse bluui van et Stellingwarfs in de Stellingwarven tot now toe nog gien grote invloed had op 'e Stellingwarfs-praotende gebieden in de Kop van Overiessel en zuudwestelik Drenthe.

D'r is ok et digitaol Stellingwarfs maondblad An de liende van de stichting Stellingwerfs Eigen.

[bewark] Zie ok

[bewark] Uutgaonde verwiezings

[bewark] Referenties

  1. Darwinkel, Abel, Jan Germs en H. Slot (2005), Moi! Taalgids Drenthe, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.78)
  2. Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.23)
  3. Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.16-29)
Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nederfrankisch en Friso-Frankisch: Hollaans (Standardnederlaans - Zuud-Hollaans - Utrechs-Alblasserweerds) - Westfries - Bildts - Stadsfries - Zais - West-Vlaams - Oost-Vlaams - Braobans - Zuud-Gelders - Limbörgs

Nedersaksisch en Friso-Saksisch: Grunnegs - Stellingwarfs - Drèents - Tweants - Tweants-Groafschops - Gelders-Oaveriessels - Sallaans - Achterhooks - Urkers - Veluws

Freesk: Westlaauwers Frais