West-Veluws
Van Wikipedie
't West-Veluws is een Nedersaksische dialekgroep dat espreuken wonnen in de Nederlaanse previnsie Gelderlaand. 't West-Veluws wonnen espreuken in verschillende Veluwse darpen en stejen, dit bin onder aandere: Nunspeet, Putten, Armel, Harderwiek, Uddel, Niekark, Scharpenzeel, de gemeente Banneveld en een paor darpen in de gemeente Ede.
't West-Veluws wonnen oek espreuken in de Utrechse plaose Bunschoten en van oorsprong oek in Leusden en Amersfoort, mar hier is 't dialek al (zo goed as) uut-estörven. 't Geschei tussen 't West-Veluws in 't noordosen en Utrechs en Zuud-Gelders in 't zuudwessen is iezelig refelig: oek de dialekken van bieveurbeeld Soest, Eemnes, Huizen en Laren hemmen nog Nedersaksische kenmarken, disse dialekken wonnen dan oek wel heel soms bie 't West-Veluws erekend zoas beschreven steet in 't boek Taal in stad en land - Utrechts, Veluws en Flevolands van Harrie Scholtmeijer.
Onderwarpen |
[bewark] Kenmarkend
Kenmarkend veur 't Veluws is dat 't een soort van overgangstaal is tussen 't Nederfrankisch (waor 't Nederlaans toe beheurt) en 't Nedersakisch, mar 't West-Veluws wonnen op de meeste dialekkaorten meestentieds tot 't Nedersaksisch erekend, veural gebieden dee dichter an 't geschei mit 't Oost-Veluws liggen. Wel bin der een paor dialekindelingen waorbie 't West-Veluws plus de dialekken van Oldebroek en Elburg Veluws eneumd wonnen en waorbie de res van 't Oost-Veluwse taalgebied tot 't Sallaans erekend wonnen.
[bewark] Sprekers
Veluws wonnen veurnamelijk thuus epraot deur 't wat ouwere volk en oek nog deur sommigen jongere luui, mar dan vake al meer mit een Nederlaansere invleud as der ouwers en groepouwers. De meeste meensen kunnen 't West-Veluws wel goed begriepen, mar a-j veerder naor 't osen of 't noorden gaon wonnen 't veur meensen dee Standardnederlaans as moerstaal hemmen meestentieds wat meuilijker.
Over 't algemeen wonnen der binnen 't West-Veluwse taalgebied meer dialek espreuken in de noordelijke plaosen as in de zujelijke plaosen, dit is veural zo veur de plaosen dee an 't geschei mit Utrech liggen, een uutzondering hierop is Bunschoten.
[bewark] Woordenboeken
Der wonnen al een tied lange ewark an een woordenboek veur alle dialekken van 't Veluws en 't Gelders (revierengebied), 't eerste (Veluwe. Het huis) en 't tweede deel (Veluwe. De mens) bin al uut-ebröch 't darde deel wonnen in meert 2008 verwach. Der bin oek nog een kwak vragenliesten dee in-evuld bin mar dee neet in 't boek staon, disse infermasie zal in de toekoms op internet ezet wonnen. Der bin oek al wat aandere dialekboeken uut-ebröch, mar neet zokke grote prejekken. Eerder bin der al op kleine schaole plaoselijk dialekboeken uut-ebröch, bieveurbeeld in Putten [1], Niekark [2], Scharpenzeel [3], Bunschoten [4], Nunspeet [5] en een boek veur de hele Noordwest-Veluwe [6].
[bewark] Spelling
Der was tot veurkort nog gien standardspelling veur de Veluwse dialekken, mar de IJsselacademie (Iesselakkedemie) hef daor een spelling ontwikkeld, veur de Overiesselse en Veluwse dialekken, dee grotendeels ansluut bie 't Standardnederlaans en bie de aandere Nedersaksische taalvarianten, een uut-ebreien uutleg over de IJsselacademiespelling is te vienen op de webstee van de IJsselacademie (of zie 'uutgaonde verwiezingen'). Vake gebruken luui nog een eigen spelling, één van de redens hierveur is dat veul meensen neet van 't bestaon van de IJsselacademiespelling ofweten.
[bewark] Klanken
[bewark] Klinkers
De Nederlaanse ij was in 't Oudgermaans (de veurloper van 't Nederlaans en 't Nedersaksisch) een î (of: ie), disse klank is in 't West-Veluws (in 't osen van Huizen) beweerd ebleven. Oek de uutsprake van de ui in 't West-Veluws hef zien oorsprong in 't Oudgermaans, in 't West-Veluws wonnen 't uut-espreuken as uu, zo oek in huus en muus, in tegenstelling tot 't Sallaanse en Oost-Veluwse huus en moes, waor je de Twents-achtige oe in veurkump (vergeliek mit 't Twentse: hoes en moes.
De Standardnederlaanse aa wonnen in de meeste gevallen uut-espreuken as ao, oek vaak op plekken waor de a vrogger kort was, mar dit kan nogal verschillen van darp tot darp, in 't zujelijke gebied van 't West-Veluws is dat zwat overal ao dus gaon, maoke, slaope tegenover gaon, maakng, slaapm in 't centrale en noordelijke gebied, dit hef van doon mit 't feite dat de medeklinkers p, b, m, v, f, k, g en ng derveur zurgen dat de ao uut-espreuken wonnen as een aa, in 't zujen he-j dit verschiensel niet. In 't Oost-Veluws lig dit bie de meeste dialekken oek wat aanders, veur meer hierover ku-j kieken op 't artikel Veluws onder 't kopjen Uutsprake: ao of aa?.
In woorden mit, in 't Nederlaans, een oo heur je vake een umlaut, dit verschiensel kump pas vanof de Gelders-Utrechse previnsiegrens veur en ho noordelijker je gaon ho vaker dat 't veurkump (hooi - heui, verlore(n) - verleure(n), broch(t) - bröch(t)).
De clusters old en olt bin oud en out ewönnen (oud, hout, goud). De ii wonnen tussen labiale medeklinkers erond: vuuf in plaose van vief, dit verschiensel kump in 't hele Nedersaksische gebied wel veur, mar lang zo vake as in 't West-Veluws. Dit verschiensel kump veur in aandere dialekken en streektalen, veurbeelden hiervan bin 't Zeeuws en 't West-Vlaams.
[bewark] Medeklinkers
Veural vrogger onderscheien 't westelijke deel Veluwe zich deur de uutsprake van de Oudgermaanse sk-. Disse kombinasie klonk as sj-, disse uutsprake heur je oek noen nog in veul Limburgse dialekken, bieveurbeeld: sjaol, sjaap. Veurheer leup dit gebied tot in de stad Utrech, waor ze nog an 't begin van de twintegste eeuw sjiete zegen. Rond 1950 was dat bepark tot Niekark, Banneveld, Scharpenzeel en nog wat kleinere darpen in de umgeving. De sj-uutsprake kump nog wel volop veur in Bunschoten-Spakenburg, en veerders bie ouwere inwoeners van veural kleine, rilletief of-elegen gehuchen en buurtschappen: Hooglanderveen, Holkerveen, Niekarkerveen, Zwartebroek, Kootwiekerbroek, De Valk en in een antal woorden in de Putterse buurtschap Steenenkamer. Uut de grote plaosen is de sj-klank al langer deur de sch- vervangen. Soms levert dit hypercorrectie op: zo he-j in 't Putters schem en schaal veur "jam" en "sjaal".
De uutgang -en in een woord zoas lopen wonnen op 't westelijke deel van de Veluwe op twee menieren uut-espreuken. In 't westen, vanof Huizen tot en mit Banneveld en Armel, spreken ze zowel de sjwa as de n uut. In 't noordosen, vanaf Harderwiek en Hoenderloo, spreken ze alleen de n uut: loopm. Disse uutsprake is typisch Nedersaksisch.
[bewark] Onzevaor
[bewark] Puttens
|
[bewark] Nunspeets
|
[bewark] Dialekvergelieking
Gao mit de muuspijl over de sterntjes um de biekoemende infermasie weer te geven.
Puttens | Nunspeets | Standardnederlaans |
---|---|---|
bietje(n) | bietjen | beetje |
beteund | beteund | schaars, beperkt |
bonk * | bonke * | groot stuk |
breekbonen | breekbonen | sperziebonen |
deern, deretje(n) | deerne, deerntjen | meisje |
duuf | duve, doeve | duif |
eerpel, erepel | eerpel, erepel | aardappel |
eerdbees | eerdbeze | aardbei |
frommes, vrouw, wief | frommes, vrouw, wief | vrouw |
frullie | vrouwluui | vrouwen |
gedien | gedien | gordijn |
glaozekleed | glaozekleed | vitrage |
hen | hemmen | hebben |
kous | hoze, kouse | kous |
iezig, akelijk * | iezig, iezelig | heel, erg |
keis, kees | keze | kaas |
kiender(s) | kienders | kinderen |
krang | krang | binnenstebuiten |
kuum | kuum, teumig | bedeesd, rustig |
leed, kwaod, hellig | leed, kwaod, hellig | kwaad, boos |
leer | ledder (Elspeet: lere) | ladder |
luui | luui | lui |
platte peters | platte peters | tuinbonen |
mins | meens | mens |
mirreg | mirreg | middag |
moekerig weer | moekerig weer | broeierig weer |
op huus opan | op huus an | naar huis toe |
overstuur | overstuur | bedorven (eten) |
vao(de)r en moe(de)r * | vaor en moor | vader en moeder |
schaal sjaal * | sjaal | sjaal, das |
schaol * | schaole | schaal |
schand * | schaande | schande |
school * | schoele | school |
sneeg * | snejig | flink, vlot, gewiekst |
strabant | strabant | pittig, vrijpostig |
sukelao | sukelao | chocola |
de hof, de tuun | de tune, de hof | de tuin |
tunekrupertje, klein jantje(n) | tunekrupertjen | winterkoning |
uui (ook wel look iets ouderwets) | ui (ook wel look iets ouderwets) | ui |
vulling | vullen | veulen |
zog | motte | zeug |
[bewark] Overige dialekken
Aandere dialekken | Lokasie | Standardnederlaans |
---|---|---|
oot(jen) | Bunschoten, Niekark, vrogger oek Putten | oma |
luliezer | Garder | tillefooon |
kiekkast(e) * | hele (West-)Veluwe | televisie |
[bewark] Grammatica
|
|
|
|
[bewark] Referenties
- ↑ Putters Praoten - Puttens Historisch Genootschap
- ↑ 't Niekarks: Umgangstaol, uutdrukkinge en gezegdes - Stichting Oud Nijkerk
- ↑ Noe begriep 'k joe (1998) - oek gedeeltelijk beschikbaor op internet.
- ↑ Woordenboek van Bunschoten-Spakenburg en Eemdijk (1996) - Historische Vereniging Bunscote
- ↑ Bie Bart in de rie (1996) - wonnen neet meer edrok, mar is nog de heeltied beschikbaor bie verschillende biebeltheken waoronder de biebeltheek van de Radboud Universiteit Nijmegen en vanzelf oek de biebeltheek van Nunspeet en Elspeet zelf
- ↑ Het Dialect der Noord-West-Veluwe (1904) - Proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht