Veluws
Van Wikipedie
't Veluws is een Nedersaksische dialekgroep dat op de Veluwe espreuken wonnen. 't Veluws hef twee heufonderverdelingen, namelijk 't West-Veluws en 't Oost-Veluws, veerder hef zwat elk darp en elke stad zien eigen dialek, vake is der oek nog es een dialekverschil binnen een darp, stad of buurtschap. Oost- en West-Veluws lieken wat de grammatica angeet neet zo heel veul op mekaar, mar veural in 't grensgebied mit 't Oost-Veluws (zoas 't geval is mit 't Nunspeets) wonnen 't verschil al wat kleiner. In 't Oost-Veluws zegen ze bieveurbeeld wie(le) warkt/wärkt en in 't West-Veluws wie/wulie wa[a]rken. Oek kump de -e-uutgang, in van oorsprong vrouwelijke woorden (enkelvoud), in 't grensgebied veur, bieveurbeeld: een greune strepe (Nunspeet) en een greune streep (Putters). Wat de woordenschat angeet lieken de dialekken vake wel op mekaar, mar oek hier kan veul variasie in optrejen.
In woordenschat wonnen 't West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur 't Standardnederlaans. Ho korterbie de grens mit 't Oost-Veluws, ho meer de dialekken ofwieken van 't Standardnederlaans. In 't centrale deel waor 't West-Veluws espreuken wonnen, zegen ze: hie staot, in 't noordwessen zegen ze: hij steet. Vergeleken mit 't Oost-Veluwse hij/hee stiet/steet, hef dit al een Nedersaksischere invleud.
Onderwarpen |
[bewark] Taalgebied
't Veluws wonnen espreuken in de meeste darpen en stejen op de Veluwe, mar helemaole in 't noordosen van de Veluwe is der een heel klein partjen waor as ze al Sallaans praoten. Naos de gewone indeling van 't Veluws zoas dat hierboven beschreven steet, wonnen der oek Veluws espreuken in de gemeente Bunschoten in de Nederlaanse previnsie Utrech en oek op plaosen waor 't dialect al zwat verdwenen is, praoten ze vrogger Veluws zoas in Amersfoort en Leusden (zie: Amersfoorts). 't Dialek van Huizen kan taalkundig oek bie 't Veluws erekend wonnen.
[bewark] Overgang van 't Sallaans naor 't Oost-Veluws
't Meest noordoostelijke deel van de Veluwe wonnen evormd deur de Iesselvallei, en deur de darpen an de oostkaante van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van Zwolle naor Apeldoorne: Hattem, Wapenveld, Heerde, Epe, Ems, Vaossen, Wenum Wiesel en oek Apeldoorne zelf. Disse dialekken lieken stark op wat an de overkaante van de Iessel espreuken wonnen. Disse toch vrie breje revier is in 't geheel gien dialekscheiding. We zien zelfs dat een opvallend taalverschiensel dat in Overiessel beteund is tot een paor Sallaanse plaosen (Dalsen, Heino, Raolte, Wieje, Ols) en daorbuten in heel Overiessel neet veurkump, krek wel weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We bedoelen hiermee vanzelf de uutsprake van de korte a as een ä, en de uutsprake van de aa (in bepaolde woorden) as ää.
In aandere woorden is de Nederlaanse aa op de oostelijke Veluwe een ao, net as in Overiessel en in de Achterhoek. 't Geet hier um een historische verdeling: woorden mit een oorspronkelijk (in 't West-Germaans) lange aa bin in 't vere vlejen ‘verduusterd’ tot ao (bieveurbeeld: schaop). Woorden mit een aa dee eers laoter lange ewönnen bin (deur rekking in open lettergrepe) hemmen an dat preces van verduustering, dat to al of-esleuten was, neet mee-edaon, en bin een ‘heldere’ aa ebleven (bieveurbeeld: water), en in 't osen dus ää ewönnen.
[bewark] Overgang van West- naor Oost-Veluws
Op de westelijke helfte, naor de Zujerzee toe, bie de Veluwe, kennen we oek 't paor aa/ao veur woorden dee in 't Nederlaans een aa hemmen, mar noen is de verdeling fonetisch, um precies te ween ofhankelijk van de klanke dee op de klinker volg. Is dat een medeklinker dee mit de lippen of in 't achterste deel in de holte van de mond evormd wonnen, dan blif de aa een aa (bieveurbeeld: schaap). Steet de aa an 't einde van een lettergrepe, of veur een medeklinker dee veurin de holte van de mond evormd wonnen, dan wonnen de aa een ao (bieveurbeeld: waoter). Disse verdeling gelt veur alle Zujerzeeplaosen op de Veluwse kus, mar oek veur Urk. 't Zujen van de Veluwe hef overal ao. Kloeke schrif:
Bij persoonlijk bezoek op Urk is mij gebleken, dat het "Veluwsch" principe daar zo geregeld opgaat, als men maar van een klankwet mag verwachten.’ (Kloeke 1952: 197).
[bewark] Uutsprake: ao of aa?
Zoas hierboven al ezeeg is, wonnen de uutsprake van de aa of ao in 't West-Veluws bepaold deur de medeklinker dee op de aa volg, as dit de t, d, s, z, n, l, r of j bin dan heur je meestentieds ao, en as dit de p, b, m, v, f, k, g of ng bin dan heur je meestentieds aa. Op disse regel bin vanzelf wel een antal uutzunderingen, mar dit kan per dialek weer aanders ween, zo ku-j 't woord speciaal in 't ene dialek uutspreken as speesjaol en in 't aandere dialek as speesjaal. In 't Oost-Veluws bin disse klankregels neet van toepassing.
[bewark] Taalgrens: ol/ou
Zoas de (Gelderse) Zujerzeekus op 't gebied van de aa een eenheid is, in een aander belangriek taalverschiensel is dat neet 't geval. De woorden oud, zout, (ik) zou en gao zo mar deur, wonnen in Elburg en Doornspiek uut-espreuken as old, zolt (ik) zol enzovort, zoas in zwat 't hele osen van Nederlaand. Naor 't zujen toe heur je de uutsprake oud, zout, (ik) zou. De grensliende tusssen oud en old loop tussen Doornspiek en Nunspeet over de bossen van de Veluwe naor 't zujen. Apeldoorne lig krek op de grens, en onder Apeldoorne buug disse liende weer mit de bossen mee naor 't zuudosen, en raak bie Dieren de Iessel. Op de grens staon ol en ou soms naos mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit een opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne beukenholt naos beukenhout. Bie veldwark in Nunspeet (buurtschap 't Hul, dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wönnen in 2003 hout en zout eheurd naos ik zol en ik wol. De dialekteloge Jo Daan hef de ol/ou-liende de staotus van een dialekgrens egeven. Op heur kaorte vormp disse liende de grens tussen 't Gelders-Overiessels en 't Veluws. In disse terminologie is Veluws dus de andujing veur de westelijke helfte van de Veluwe, dat an 't mit 't Veluwemeer lig.
[bewark] Taalgrens: -en/-n/-e
De ol-/ou-grens loop veur een groot deel, mar neet helemaole, gelieke mit de grens dee de dialekken mit een warkwoorduutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegensworige tied (wule loopt) scheit van de dialekken mit een -en-meervoud (wule lopen). 't -en-gebied lig in 't wessen van disse liende. Overigens is de e in lopen vake neet heurbaor, en klink 't woord ongeveer as loobm. Allinnig in 't wessen van 't lopen-gebied zegen ze warkelijk lopen. Dat gebied is vrie smalle, want bie de munding van de Eem begint 't grote, westelijke gebied waor de n juus vort-eleuten wonnen (lope). Nog wat westelijker, deur oostelijk Gooilaand, loop de grens dee muis (in 't wessen) scheit van muus, en ijs van ies. Hiermee is de meest westelijk grens van 't Nedersaksische taalgebied bereik.
Beiden lienen, de lope-/lopen-liende en de ijs-/ies-liende lopen vanof 't Eemmeer in stark zuudoostelijke richting, en kruzen de Utrechs-Gelderse previnsiegrens. De zuudwesthoek van de Veluwe (Scharpenzeel, Ede en gao zo mar deur), vuilt buten disse lienen en buten 't Nedersaksisch.
[bewark] Zie oek
Bron(nen): |
Mit toestemming van Harrie Scholtmeijer (de auteur): http://www.ru.nl/dialect/wgd/inleiding_rivierengebied.htm |
Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen |
---|
Nederfrankisch en Friso-Frankisch: Hollaans (Standardnederlaans - Zuud-Hollaans - Utrechs-Alblasserweerds) - Westfries - Bildts - Stadsfries - Zais - West-Vlaams - Oost-Vlaams - Braobans - Zuud-Gelders - Limbörgs |
Nedersaksisch en Friso-Saksisch: Grunnegs - Stellingwarfs - Drèents - Tweants - Tweants-Groafschops - Gelders-Oaveriessels - Sallaans - Achterhooks - Urkers - Veluws |