Urkers

Van Wikipedie

't Taolgebied van 't Urkers
't Taolgebied van 't Urkers

't Urkers is 't dialect dat op Urk espruken wort. 't Beoort mit 't Eemlaands in 't West-Veluws tot 't overgangsgebied tussen 't Nedersaksisch in 't Nederfrankisch, maar wort over 't algemien erekend tot 't Nedersaksisch. 't Dialect is ondanks disse verwaantskappen uniek van karakter, voral vanwege de isolatie as vuurmaolig eilaand. Sinds de laote niegentiende ieuw eawen vuul taolwietenskappers eurlui ermie biezigouwen. 't Urkers beoort tot ien van de levendigste dialecten van Nederlaand.

Onderwarpen

[bewark] Kinmarken

De ouwe discussie got erover of 't Urkers een Frankisch of een Saksisch dialect is. Angere indielingen worren zo nou in dan ok gebrukt. Saksische illeminten binnen 't zwakke vuurvoegsel e- in plaats van ge- in voltooide dielwoorden (ewarrekt), de verkleuring van de aa nor de ao in de duidelijke eutspraak van de -n. Typisch Frankisch is 't ieneidsmaarvoud op -en (in niet op -t; wij warreken). Umlaut in verkleanwoorden komt vuur, maar niet as riegel.

't Urkers et een grote klankinventaoris, waorin de mieste klanken een korte in lange variant eawen. Dit verskil kan dertoe leien dat woorden een iele angere betekenis kregen: kiek beteaket "kijk", maar kiêk is "keek". De klankwetten vor 't Urkers binnen vrij mulijk in binnen arg onriegelmaotig. In vuul woorden waor 't Nederlaands ij in ui et, in 't Sallaands ie in uu, et 't Urkers de klanken ee in eu. Dit wort verklaord eut de theorie van de Ollaandse expansie: in de zuventiende ieuw begon 't Ollaands de ie in uu vor de zuielijke ij in ui in te realen. Disse streektaol ad invloed op de Zuierziedialecten. De klanken ee in eu binnen tussenfasen in de overgang, die 't Amsterdams in de zuventiende ieuw ad moet eawen.

De h wort in 't Urkers miestal niet eut-espruken, dit verskeensel is waarskijnlijk in de achttiende ieuw eut Zwolle over koemen waaien. De cluster sk- is in 't Urkers, net as in 't Fries, 't Stellingwarfs, 't Westfries in angere Noord-Ollaandse dialecten, 't Oost-Brabants in verskillende angere dialecten, bewaord eblieven, in niet in sch- of sj- verangerd: skaol, skilder.

Een typisch Ollaandse verangering is ok 't samenvallen van de vroeger ongerskeien combinaties eer in aar. Dit preces is in 't Urkers zelfs rigoureuzer in consekwinter toe-epast as in 't Ollaands. Niet allien kinnen ze ier paard in waard, maar ok laren "leren" in griffermaard "gereformeerd".

De woordenskat van 't Urkers kint vuul woorden die typisch vor de IJsselmeerkust binnen of wazzen: tate of in 't Urkers taote vor 't Nederlaandse woord "vader", bessien vor 't Nederlaandse woord "oma" etc. Disse woordenskat wort wel wat of-eplat duur de toeniemende invloed van 't Nederlaands, maar dit is in mindere maote 't geval.

[bewark] Dialectgebruk

Arg waorskeenlijk is 't Urkers 't miest levendige dialect in iel Nederlaand. Omdat Urk een arg echte gemienskap is mit weanig import sprikt zo goed as iederiene 't dialect nog onger eenkanger. Bovendien echt de Urker over 't algemien iel vuul an zien dialect. Dit zurgt ervor dat nog 97% van de Urker bevolking 't Urkers kan praoten, ouweren net zo vuul as jongeren. Bovendien gebrukken ze 't in alle informele situaties: teus, op 't wark, op straot in in eurluiers vrije teed. Soms wort 't zelfs tugen vreemden gebrukt. Ok Urker gemienskappen beuten 't durp, bijvuurbield in Tollebeek (gemiente Noordoostpolder) Allien in formele situaties (op skoel, in de kark) praoten ze Nederlaands, 't Urkers wort dan wier wel vaak gebrukt in vergaoderingen in bijienkomsten. Een antal Urkers kunen eurluiers dialect ok skreven; dit doen voral jongeren in chatboxen. Ierbij worren de miest exotische skreefwezen gebrukt.

Wannaar d'r vreemden bij binnen wort soms over-eskakeld nor 't Nederlands. As de vreemden bekint binnen mit 't Urkers blift 't dan gewoen de voertaol. Vereusde Urkers bleven 't dialect nog lange onger eenkanger gebrukken. Sinds de Twiede Warreldoorlog wort d'r vrij riegelmaotig in-eskrieven. D'r binnen ongermaar Biebelfragminten in 't Urkers vertaold. Ongerangere 't boek van de Psalmen, Job, Jona in is d'r een gezangbundel mit psalmen in liederen in 't Urkers verskienen. De zangbundel wort gebrukt in de jaorlijkse vespdienst in 't Karkien an de Zie, waor 't Urkers in de dienst dan de ienige voertaol is in woord in gebed. In de reguliere kark wort soms een stukkien in 't Urkers eut de Biebel eliezen of een lied in 't Urkers vuur-eliezen. Maar varder wort 't Urkers in 't orthodoxe durp niet gebrukt. Inkelen zien 't as te 'gewoen' of 'te plat' om 't te gebrukken in de aredienst. Angeren venen 't te direct. Maar de vesperdienst in 't Urkers zit altoos stampvol. 't Urkers et te maken mit verangeringen in taol in klinkers. De lange ee wort een lange ie. Zoas 'ezeten' dat tugeswoordig 'ezieten' is. In dat geldt dan ok vor 'egeten' in 'emeten', dat nou 'egieten'in 'emieten' is. Bij jongeren oor je ok steeds vaker ik kuun in plaats van ik kan, in is 't woord kukebessien, dat vrogger een skeldwoord vor "oud weef" was, sinds kort in gebruk ekeumen vor 't Nederlaandse woord "overgrootmoeder". De taolverangeringen bewegen eurlui dus niet nor 't Nederlaands toe maar d'r vanof. In dat is opmarkelijk. D'r is een levendige dialectkring.

[bewark] Ongerzoek

De bekinde amateur-dialectoloog Johan Winkler nam in zeen Dialecticon ok een Urker vertaoling van de geliekenis van de Verleuren Zuun op. In de lange inleiding verwonderde ij zich over 't unieke karakter van 't dialect. Voral de ierboven beskreven klanken intrigierden em. IJ miende dat disse klanken duur de bewoeners van 't eilaand Flevo al gebrukt worden, in laoter duur de bewoeners van Urk be-ouwen was ('t diel van 't eilaand dat overblief). Disse theorie geldt nou as opeloos verouwerd, maar in de niegentiende ieuw was 't normaol om te dinken dat dialecten urfgoed eut de oerteed bezatten in aost niet verangerden tot de komst van de standerdtaol. Ok prefessionele taolgelaarden, zoas pref. Jac. van Ginneken, nammen dit an.

Nao jaorenlang vergelikkend ongerzoek kwam in de jaoren twientig G.G. Kloeke tot zeen theorie van de Ollaandse expansie: de beïnvloeding van de oostelijke taol duur 't machtige Ollaand. Kloekes theorie wort nog altosen an-eneumen.

Recintelijk is, op basis van nije indielingsmethoden, ervor epleit 't Urkers in een aparte familie Urkers in te dielen, waor dit dialect dan 't ienigste lid van is.[1]. Dit zou kunen betekenen dat 't Urkers as aparte taol ezien moet worren, omdat 't Nedersaksisch ok steeds vaker zo ezien wort. De visie van 't Urkers as noch Ollaands, noch Nedersaksisch dut dinken an de indieling die L.A. te Winkel eran gaf: in zeen Geschichte der niederländischen Sprache dielde ij 't mit onger angere 't West-Veluws in bij 't Süderseeisch.

[bewark] Oenzevader

Oenze Vader die in de emel is
dat Joen naam mag worren ge-eiligd
in Joen koninkrik mag koemen
Joen wil geskieden
Op d’aarde net zoas in d’ emel.
Gief oens eeden oens dagelijkse brood
In vergief oens oenze skulden
Net zoas wij z’ok an angeren vergieven
In bring oens niet in verzoeking
Maar verlos oens van de booze
Want van Joe is et koninkrik
In de kracht in de aarlijkeid
Tot in ieuwigeid
In ieuwigeid
Amen

[bewark] Referenties

  1. 'Measuring dialect pronunciation differences using Levenshtein distance' (chapter 9) duur Heeringa, Wilbert Jan ([1])

[bewark] Urkers op 't web

Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nederfrankisch en Friso-Frankisch: Hollaans (Standardnederlaans - Zuud-Hollaans - Utrechs-Alblasserweerds) - Westfries - Bildts - Stadsfries - Zais - West-Vlaams - Oost-Vlaams - Braobans - Zuud-Gelders - Limbörgs

Nedersaksisch en Friso-Saksisch: Grunnegs - Stellingwarfs - Drèents - Tweants - Tweants-Groafschops - Gelders-Oaveriessels - Sallaans - Achterhooks - Urkers - Veluws

Freesk: Westlaauwers Frais