उपनिषद्

From Wikipedia

उपनिषद् हिन्दू धर्मको एक महत्त्वपूर्ण श्रुति धर्मग्रन्थ हो । यसमा परमेश्वर, परमात्मा-ब्रह्म तथा आत्मको स्वभाव र सम्बन्धका बारेमा दार्शनिक तथा ज्ञानपूर्वक वर्णन दिईएको छ । यसलाई वेदको आध्यात्मिक पक्षको सहायकको रूपमा मान्न सकिन्छ । उपनिषद् सम्पूर्ण भारतीय दर्शनहरू जस्तै वेदान्त, जैन धर्म तथा बौद्ध धर्मको मूल ग्रन्थ हो । उपनिषद्हरू १०८ वटा छन् । ती मध्ये पहिला १० वटालाई प्रमुख उपनिषद् मानिन्छन् ।

विषयसूची

[परिवर्तन्] शब्द बनौट

उपनिषद् संस्कृतका दुई शब्दहरू उप तथा निषद मिलेर बनेको हो । संस्कृतमा उपको अर्थ हुन्छ नजिकैनिषद को अर्थ हुन्छ बस्नु । त्यसैले शाब्दिक रूपमा उपनिषद्ले नजिकै बस्नु भन्ने जनाउँछ । उपनिषद्ले गुरू शिक्षा प्रचलन अनुसार गुरूको नजिकै बसेर ज्ञान प्राप्त गर्ने भन्ने जनाउँछ । साधारण शब्दकोषमा उपनिषद् लाई अध्यात्मिक ज्ञानको रूपमा परिभाषित गरेको पाईन्छ । आदि शंकराचार्यले उपनिषद्लाई आत्मज्ञान अथवा ब्रम्हज्ञान बराबर भएको बताएका छन् ।

[परिवर्तन्] परिचय

हरेक उपनिषद्हरू चार वेदहरू(ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद)सँग सम्बन्धित छन् । बैदिक शिक्षालयका शाखाहरूमा उपनिषद् मौखिक रूपमा सिकाउँदै आईएको थियो । सबैभन्दा लामो बृहदारण्यक उपनिषद् र सबैभन्दा पुरानो छान्दोग्य उपनिषद् हो ।

उपनिषद् संस्कृत भाषामा लेखिएको छ र यसमा प्रयोग भएको भाषालाई पछिल्लो वैदिक सँस्कृत भन्ने गरिन्छ । सबैभन्दा पुराना उपनिषद्हरू पद्यको रूपमा लेखिएका छन् । ती उपनिषद्हरू सातौं देखि आठौं ई. पू. मा लेखिएको मानिन्छ । पछि गएर उपनिषद्का थुप्रै श्रृङ्खलाहरू गद्यको रूपमा लेखिएका छन् जस्तै ईश, मान्डुक्य, कठ आदि । ई. सं. १६५६ मा भारतीय मुगल सम्राट शहाजहाँका पुत्र दारा शिखोले उपनिषद्लाई संस्कृतबाट फारसी भाषामा अनुवाद गर्न लगाए जसलाई फारसीमा उपनेखत भनिन्छ । ई. सं. १८०२ देखि १८०४ सम्म Abraham-Hyacinthe Anquetil Du Perronले फारसी भाषा बाट ल्याटिन भाषामा अनुवाद गरे । उक्त अनुवादमा ग्रिक, ल्याटिन, फारसी, अरबी र संस्कृतको अनौठो समिश्रण भेटिन्छ ।

[परिवर्तन्] हिन्दू धर्ममा उपनिषद्को स्थान

वैदिक ज्ञाताहरू वेदलाई कवितात्मक लयमा लेखिएको मन्त्र अथवा संहिता मान्दछन् । वेदान्तमा मुख्य रूपले आरण्यक तथा उपनिषद्हरू पर्दछन् । उपनिषद्ले मुख्य रूपमा वैदिक श्लोकहरूमा उल्लेखित सम्पूर्ण आध्यात्मिक विचारहरू अँगाल्दछन् । उपनिषद्‌बाट सम्पूर्ण हिन्दू तथा भारतीय दर्शन धेरै हद सम्म प्रभावित छन् । यसमा आस्था राख्नेहरूले उपनिषद् केवल दार्शनिक मात्र नभैकन ध्यान तथा अध्यात्मिक ज्ञानको श्रोतको रूपमा मान्दछन् ।

[परिवर्तन्] दर्शन

अद्वेत वेदान्तमा उपनिषद्को सारंश एक वाक्यांमा लेखिएको छ : तत् त्वं असि (तिमी त्यही हौ) । र निचोडमा निराकार व्रह्म तथा आत्म एकै हुन् भनिएको छ । उपनिषद्ले ओम् शब्द एक आलौकिक शब्द भएको भन्ने सबैभन्दा राम्रो तरिकाले परिभाषित गरेको छ र यसले उत्पन्न गराउने कम्पनले परमात्मा सँग एक गराउँदछ भन्ने उल्लेख गरेको छ । ईशा उपनिषद्ले आत्मको बारेमा यसरी उल्लेख गरेको छ :
जसले आत्ममा सम्पूर्ण जीवहरू देख्दछ तथा सम्पूर्ण जीवहरूमा आत्म, आत्मबाट कहिल्यै हट्दैन ।
ओम् शान्ति शान्ति शान्ति यो मन्त्र, जसले आलौकिक शान्तिको निम्ता गर्दछ, उपनिषद्मा सबैभन्दा पहिले भेटिन्छ ।

सुफि दर्शनमा उपनिषद्को निकै प्रभाव परेको हुनाले यसलाई हिन्दू तथा इस्लाम धर्मको सेतुको रूपमा पनि मान्न सकिन्छ ।

[परिवर्तन्] मुख्य उपनिषद्हरू

प्रचलनमा दुई सय भन्दा बढि उपनिषद्हरू भएपनि दार्शनिक आदि शंकराचार्यले एघारवटामा मात्र विश्लेशण गरेका छन् । आदि शंकराचार्यले गरेका विश्लेषणहरूनै सबैभन्दा पुराना र मौलिक मानिन्छन् । मुक्तिका उपनिषद्‌मा १०८ उपनिषद्हरूको उल्लेख गरिएको छ ।

उपनिषद् हिन्दु धर्मको आध्यात्मिक तथा दार्शनिक पक्षको आधार स्तमभ पनि मान्न सकिन्छ । पुराना उपनिषद्हरू मध्ये ऐतरेय र कौषीतकि ऋग्वेद सँग सम्बन्धित छन् भने केन तथा छान्दोग्य सामवेद सँग सम्बन्धित छन् । त्यस्तै ईश, तैत्तिरीय र बृहदारण्यक यजुर्वेद सँग अनि प्रश्न र मुण्डक अथर्ववेद सँग सम्बन्धित छन् । यसका साथै मुण्डक, कठ महत्वपूर्ण उपनिषद्हरू मध्ये पर्दछन् ।

[परिवर्तन्] सम्बन्धित लेखहरू

[परिवर्तन्] बाहिरी लिंकहरू



हिन्दू धर्म
श्रुति: वेद · उपनिषद · श्रुत
स्मृति: इतिहास (रामायण, महाभारत, श्रीमदभागवत गीता) · पुराण · सुत्र · आगम (तन्त्र, यन्त्र) · वेदान्त
विचार अवतार · आत्मा · ब्राह्मन · कोसस · धर्म · कर्म · मोक्ष · माया · इष्ट-देव · मुर्ति · पूनर्जन्म · संसार · तत्त्व · त्रिमुर्ति · कतुर्थ;· गुरु
दर्शन: मान्यता · प्राचीन हिन्दू धर्म · साँख्य · न्याय · वैशेषिक · योग · मीमांसा · वेदान्त · तन्त्र · भक्ति
परम्परा: ज्योतिष · आयुर्वेद · आरति · भजन · दर्शन · दिक्षा · मन्त्र · पुजा · सत्संग · स्तोत्र · विवाह · यज्ञ
गुरु: शंकर · रामानुज · माधवाचार्य · रामकृष्ण · शारदा देवी · विवेकानन्द · नारायण गुरु · औरोबिन्दो · रमन महार्षि · शिवानन्द · चिन्‍मयानन्‍द · शुब्रमुनियस्वमी · स्वामीनारायण · प्रभुपद · लोकेनाथ
विभाजन: वैष्णभ · शैव · शक्ति · स्मृति · हिन्दू पूनरुत्थान
देवता: हिन्दू देवता नाम · हिन्दू कथा
युग: सत्य युग · त्रेता युग · द्वापर युग · कलि युग
वर्ण: ब्राह्मन · क्षत्रीय · वैश्य · शुद्र · दलित · वर्णाश्रम धर्म
v  d  e
ne:उपनिषद